 |
| Kì thi ĐH, CĐ 2010. Ảnh: Hồng Vĩnh |
8. Tăng cường chiều sâu tư tưởng và lí luận
Để tăng cường chiều sâu tư tưởng cho bài văn, cần chútrọng khám phá những lớp ý nghĩa sâu sắc hơn, chìm lấp của văn bản nghệthuật.
Mỗi tác phẩm văn học là cả một hệ thống ý nghĩa sâusắc, mà chỉ những người có năng lực cảm thụ tinh tế, sắc sảo và vốn vănhóa sâu rộng mới có thể nhận ra.
Người học văn cần hiểu hết bảy phần chìm của “Tảng băng trôi” như O.Hemingway từng nói. Chẳng hạn, tuỳ bút “Người lái đò sông Đà”không chỉ ca ngợi những “vẻ đẹp vàng mười nơi tâm hồn con người vùngTây bắc”, mà còn là bài ca về tư thế tự do và niềm tin vào khả năngchiến thắng của Con Người trong cuộc đọ sức muôn thuở với thiên nhiên,một thiên nhiên vừa là “cố nhân”, là bầu bạn, vừa như “kẻ thù số một”của con người.
Tác phẩm cũng góp phần giải phóng ý thức của con ngườikhỏi “nỗi khiếp đảm vũ trụ, nỗi sợ thiên nhiên” như M.Bakhtin từng lưuý. Tương tự như thế, cần thấy được chiều sâu ý nghĩa của các tác phẩm Ông già và biển cả, Hăm lét, Truyện Kiều…Đó là xu hướng học văn có chiều sâu, rất được đề cao hiện nay.
Lí luận văn học tồn tại dưới hai hình thức cơ bản:
- Lí luận nguyên lí là các khái niệm, nguyên lí, cácvấn đề văn học được khái quát, đúc rút từ thực tiễn sáng tác văn học vàcác tác phẩm văn học. Người học văn cần nắm vững các nguyên lí lí luậnvăn học để việc phân tích, cảm nhận văn học được tinh tế, sâu sắc,chính xác và đáng tin cậy hơn.
- Lí luận vận dụng: Vận dụng các tri thức lí luận đểkhám phá tác phẩm văn học, các vấn đề văn học. Đây là hướng tiếp cậnvăn học rất có ưu thế của thi pháp học hiện đại.
Để bài viết có chiều sâu lí luận, không nhất thiết cứphải trích dẫn những lời lẽ của các nhà văn, hay nhà lí luận. Chiều sâulí luận của bài viết còn thể hiện ở sự am hiểu của người viết về cácđặc trưng và quy luật của văn học.
Chẳng hạn, khi phân tích nghệ thuật tả tượng La Háncủa Huy Cận, phải chú ý đến giới hạn của chất liệu ngôn từ, để từ đóchỉ ra điểm mạnh của tài năng Huy Cận.
Hay khi viết về sự thể hiện tư tưởng “chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo” trong “Rừng xà nu”,chỉ cần nêu được luận điểm: trong văn học, mọi tư tưởng dù lớn lao sâusắc đến đâu cũng phải hóa thân thành hình tượng nghệ thuật bão hòa cảmxúc.
Viết về cách sử dụng chi tiết nghệ thuật của Nam Cao,Thạch Lam, Tô Hoài, mà nêu được ý: Tài năng của một nhà văn lớn bao giờcũng được làm nên từ những chi tiết nhỏ… thì bài viết đã có chiều sâulí luận hơn nhiều.
9. Tăng cường tính chính xác và tư duy khoa học
Chỉ những người không hiểu gì về văn học và việc làmvăn mới cho là văn chương lai láng, mơ mộng, càng dài càng tốt, muốnviết thế nào thì viết, thậm chí bịa ra văn.
Thực ra, một bài văn đạt điểm cao, là một bài viết kếthợp được tư duy khoa học chặt chẽ (như của một nhà toán học) với nănglực cảm thụ nghệ thuật tinh tế (như của một nhà phê bình tài hoa).
Văn học là một môn khoa học về nghệ thuật ngôn từ. Vìvậy, cần kết hợp vừa tăng cường chất văn vừa tăng cường tính chính xáctrong bài văn, nhất là trong việc trích dẫn kiến thức và dẫn chứng. Lờirăn của cụ Tú Xương ngày trước vẫn còn nguyên ý nghĩa: “Văn chương nàophải là đơn thuốc/Chớ có khuyên xằng, chết bỏ bu!”
Bên cạnh đó, việc hiểu rõ, nắm vững và sử dụng chínhxác các khái niệm, các thuật ngữ văn học cũng giúp tăng cường tínhchính xác của bài văn. Các em không nên sử dụng khái niệm, nếu như chưahiểu rõ về nó.
Các em cần hiểu, phân biệt, và sử dụng chính xác cáckhái niệm: nhân đạo, nhân văn, nhân bản, nhân ái. Các em nên tìm hiểu,nắm vững và sử dụng thành thạo thêm các khái niệm: lãng mạn, hiện thực,tính dân tộc, tình huống truyện, thể thơ lục bát, hình thức lẩy “Kiều”,lối thơ vắt dòng, giọng điệu văn chương, nhân vật trữ tình, tính sửthi..., cũng như phân biệt chính xác giữa tác giả lời nói với chủ thểlời nói, cảm hứng sáng tác và cảm hứng tư tưởng, nhân vật trữ tình vànhân vật trong thơ trữ tình…
10. Xây dựng đoạn văn chặt chẽ và chuyển ý khéo léo
| Những phần trước |
Khiđã có “bột” (hệ thống luận điểm hay còn gọi là hệ thống ý trong bàivăn), các em cần “gột” (diễn đạt) nó thành “hồ” (bài văn). Mỗi ý lớncần được triển khai thành nhiều ý nhỏ, có phân tích, giảng giải, chứngminh, và được tổ chức thành một đoạn văn, sao cho khi các đoạn văn kếthợp với nhau sẽ tạo thành một bài viết hoàn chỉnh, đáp ứng toàn diệnyêu cầu của đề bài.
Vì vậy, các em nên tự rèn luyện kĩ năng viết 1 ýthành đoạn văn, dưới nhiều hình thức như quy nạp, diễn dịch, tổng -phân - hợp… Sự kết hợp luân phiên của các đoạn văn với các hình thứckhác nhau như thế, sẽ tránh cho bài văn khỏi sự lặp lại nhàm chán, đơnđiệu.
Cũng cần xác định mức độ trình bày đối với mỗi ý.Trong bài văn đạt điểm cao, không phải mọi ý đều được trình bày với độdài ngắn như nhau. Trái lại, ý nào quan trọng, cần viết dài hơn, đểtriển khai kĩ lưỡng hơn; ý nào phụ, có thể trình bày ngắn gọn, bằngcách lướt qua, hoặc nêu tóm tắt.
Khi hết một ý, chuyển sang ý khác, cần có câu chuyển ý(chuyển đoạn). Câu chuyển ý rất quan trọng, đảm bảo cho ý văn liềnmạch, thống nhất và nhuần nhuyễn, giống như các khớp xương nối các phầncơ thể với nhau.
Câu chuyển ý có chức năng khép lại ý đã viết xong và mở ra một ý mới, nên cần diễn đạt khéo léo.
Chẳng hạn, sau khi phân tích thân phận và cảnh ngộkhốn khổ của Mị, để chuyển sang phân tích diễn biến tâm trạng và sứcsống tiềm tàng của Mị khi mùa xuân đến, có thể chuyển ý như sau:
“Một nghệ sĩ chân chính bao giờ cũng là một nhà nhânđạo từ trong cốt tủy” (Sêkhốp). Tấm lòng nhân đạo khiến Tô Hoài khôngthể nhẫn tâm dìm mãi cuộc đời Mị trong cái tăm tối, khốn cùng của mộtkiếp trâu, kiếp ngựa, kiếp rùa…, mà còn thôi thúc nhà văn thiết thahướng về phía ánh sáng, phía sự sống để khơi lên niềm khát khao hamsống, ham hạnh phúc, tự do, và để khẳng định sức sống tiềm tàng nơi tâmhồn Mị.
11. Dẫn chứng hợp lý, bình dẫn chứng tinh tế
Bài văn đạt điểm cao không chỉ cần đủ ý, với các đoạnvăn được xây dựng chặt chẽ, diễn đạt khéo léo…, mà còn cần có các dẫnchứng được trích dẫn chính xác, tiêu biểu, có chọn lọc, giàu sức thuyếtphục, góp phần làm sáng tỏ và nổi bật hơn hệ thống ý của bài văn…
Không thể làm văn không có dẫn chứng, tuy vậy, không nên lạm dụng dẫn chứng, mà phải sử dụng một cách hợp lý, có chừng mực.
Bài văn không phải là sự liệt kê các dẫn chứng, hayliệt kê các chi tiết, hình ảnh từ tác phẩm. Cần tránh việc biến bài vănthành nơi kể lại tác phẩm một cách dở hơn nhiều so với những gì tác giảtừng viết trong tác phẩm.
Trước khi nêu dẫn chứng, cần có lời dẫn, nghĩa là mộtlời giới thiệu khéo léo về dẫn chứng. Lời dẫn này nên kết hợp với lờibình, với cảm nhận của các em về dẫn chứng, để làm nổi bật ý của bàivăn.
Chẳng hạn, có thể giới thiệu dẫn chứng như sau: Mịnhận ra âm thanh tiếng sáo gọi bạn yêu khi tiếng sáo còn ở rất xa: “Đầunúi đã lấp ló có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi”, nhưng cũng có thểgiới thiệu hay hơn, khéo léo và tinh tế hơn khi viết: Khi tiếng sáo gọibạn yêu “lấp ló” ở “đầu núi” cũng là khi khát vọng tình yêu, hạnh phúc,tự do đã “lấp ló” nơi tâm hồn Mị: “Đầu núi đã lấp ló có tiếng ai thổisáo rủ bạn đi chơi”.
Cũng có thể phân tích và bình giảng sau khi đã tríchdẫn chứng, miễn là làm nổi bật được ý văn cần thể hiện. Năng lực tư duyvà cảm thụ văn học của người viết, sự tinh tế, sâu sắc và điểm số củabài văn phụ thuộc rất nhiều vào việc phân tích chi tiết, hình ảnh vàcảm nhận dẫn chứng của người viết.
Khi bình về dẫn chứng “Mị đến góc nhà, lấy ống mỡ, xắnmột miếng, bỏ thêm vào đĩa đèn cho sáng”, tùy theo năng lực mà ngườilàm văn có thể chỉ ra 1, 2, hoặc 3, 4 ý nghĩa sau:
- Lần đầu tiên sau bao nhiêu năm làm dâu, Mị có ý định thắp sáng thêm căn phòng u tối của mình.
- Người con dâu khốn khổ ấy như đã lấy chính ánh sángcủa niềm khát khao ham sống, khát khao hạnh phúc tình yêu vừa bừng lêntrong tâm hồn mình để tiếp thêm ánh sáng cho ngọn đèn le lói ở gócphòng.
- Đó cũng là hành động của sự tự thức tỉnh, khát khao thắp sáng cuộc đời mình.
- Nó gợi nhớ chi tiết nhân vật Tràng giơ cái chai dầucon con lên khoe với tất cả niềm hãnh diện, ngay giữa những ngày tốisầm lại vì đói khát trong truyện ngắn “Vợ nhặt” của Kim Lân.
Hóa ra, ngay trong hoàn cảnh khốn cùng nhất, nhữngngười nông dân như Mị, như Tràng vẫn khát khao thắp lên ánh sáng của sựsống, của hi vọng, của niềm tin.
Còn nữa
Thạc sĩ Phạm Hữu Cường
Email: cuongvans@gmail.com
