Du khách hòa vào nhịp sống miền sơn cước
Buổi sáng ở bản Mường Lống 1, xã Mường Lống, tỉnh Nghệ An bắt đầu bằng làn sương mỏng bảng lảng trên triền núi. Mây vờn quanh những mái nhà sàn, nhà gỗ lợp samu nằm nép mình bên sườn dốc. Tiếng gà gáy vọng từ cuối bản, hòa cùng âm thanh róc rách của con suối nhỏ chảy qua các thửa ruộng bậc thang còn đẫm sương đêm.
Trong gian bếp ám khói, mùi xôi nếp nương mới đồ thơm nồng quyện cùng hương mắc khén, lá chanh rừng khiến du khách chưa kịp ăn đã thấy ấm lòng. Những vị khách từ miền xuôi thức dậy sớm, theo chân chủ nhà ra sân giã gạo, hái rau rừng, nghe kể chuyện về núi non, về phong tục tập quán đã ăn sâu vào đời sống của người Mông, người Thái, người Khơ Mú nơi đây.
Không còn ranh giới giữa “chủ” và “khách”. Tất cả cùng sinh hoạt, cùng lao động, cùng thưởng thức bữa cơm giản dị nhưng đậm đà hương vị bản làng. Buổi trưa, du khách theo bà con xuống suối thả lưới, chiều đến tập múa sạp, học thổi khèn, tối quây quần bên bếp lửa nghe già làng kể chuyện bản xưa. Du lịch ở Mường Lống không phải là những dịch vụ hào nhoáng, mà là hành trình trải nghiệm chân thực một đời sống miền núi mộc mạc, nguyên sơ.
Từ nương rẫy đến homestay
Trước khi du lịch cộng đồng bén rễ, nhiều bản làng miền Tây Nghệ An từng đối mặt với vòng luẩn quẩn của nghèo đói. Đất sản xuất ít, giao thông cách trở, sinh kế chủ yếu dựa vào nương rẫy và khai thác rừng tự nhiên. Thanh niên rời bản đi làm ăn xa, những ngôi nhà sàn cũ kỹ ngày càng thưa vắng tiếng cười.
Sự xuất hiện của du lịch cộng đồng đã mở ra một hướng đi mới. Không cần những dự án lớn hay nguồn vốn đầu tư khổng lồ, người dân tận dụng chính ngôi nhà của mình, bữa cơm thường ngày, phong tục, lễ hội và cảnh quan thiên nhiên để làm du lịch. Từ vài hộ tiên phong, mô hình homestay dần lan tỏa khắp bản, tạo nên sự chuyển động tích cực trong cộng đồng.
Ban đầu, không ít người còn e dè, lo lắng: “Làm du lịch có nuôi được mình không?”. Nhưng khi những đoàn khách đầu tiên đến, ở lại, chi tiêu và quay trở lại lần nữa, niềm tin dần được củng cố. Du lịch không chỉ mang lại thêm thu nhập, mà quan trọng hơn là thay đổi cách người dân nhìn nhận giá trị của chính bản thân và quê hương mình.
Ông Vừ Tồng Pó (bản Mường Lống 1) là một trong những người tiên phong đưa du lịch về với bản làng nơi “cổng trời” xứ Nghệ. Từ thuở nhỏ, ông đã quen với cảnh mây vờn quanh những mái nhà gỗ samu, quen với tiếng khèn gọi bạn tình ngân vang mỗi độ xuân về. Thế nhưng, suốt một thời gian dài, Mường Lống vẫn là vùng đất nghèo, người dân quanh năm bám nương rẫy, cuộc sống lặng lẽ như chính những con dốc cheo leo nơi đây. “Ngày trước, ai nghĩ đến làm du lịch chứ. Người dân chỉ biết trồng ngô, lên rẫy, nuôi bò”, ông Pó cười mộc mạc.
Ý nghĩ làm du lịch chỉ nhen nhóm khi có những vị khách từ miền xuôi tìm lên chụp ảnh, hỏi han chỗ nghỉ lại. “Họ hỏi có chỗ ngủ không, có cơm ăn không. Lúc đó tôi mới nghĩ: Sao mình không để người ta ở lại, ăn cơm với mình, nghe mình kể chuyện của bản”, ông Pó kể.
Năm 2021, nhờ tham gia các lớp tập huấn do chính quyền địa phương tổ chức, đồng thời tự tìm hiểu, học hỏi thêm trên mạng, ông Pó mạnh dạn dựng mới một ngôi nhà gỗ theo kiến trúc truyền thống của người H’Mông, chính thức bắt tay làm du lịch cộng đồng. Mỗi năm, homestay của gia đình ông mang lại nguồn thu nhập hàng chục triệu đồng - không lớn so với miền xuôi, nhưng là bước ngoặt quan trọng đối với một gia đình vùng cao.
Du lịch làm thay đổi tư duy và sinh kế
Du lịch cộng đồng không chỉ mang lại tiền bạc, mà còn làm thay đổi tư duy phát triển của người dân miền núi. Từ chỗ khai thác rừng theo kiểu tận thu, bà con dần ý thức hơn trong việc bảo vệ cảnh quan, giữ gìn môi trường sống - bởi “rừng còn thì khách mới đến”.
Nhiều bản làng đã chủ động xây dựng quy ước bảo vệ môi trường, giữ gìn kiến trúc nhà sàn, nhà gỗ truyền thống; phục dựng lễ hội, khôi phục nghề thủ công như dệt thổ cẩm, đan lát, làm nhạc cụ dân tộc. Những giá trị từng có nguy cơ mai một nay trở thành “sản phẩm du lịch” độc đáo, được trân trọng và gìn giữ. Thu nhập từ du lịch giúp đời sống người dân cải thiện rõ rệt. Quan trọng hơn, người dân không còn bị động chờ hỗ trợ, mà chủ động học hỏi, sáng tạo để làm du lịch tốt hơn. Họ trở thành hướng dẫn viên, đầu bếp, nghệ nhân, người kể chuyện văn hóa của chính bản làng mình.
Tuy vậy, du lịch cộng đồng miền Tây xứ Nghệ cũng đối mặt không ít trăn trở. Hạ tầng giao thông đến nhiều bản còn khó khăn, nhất là vào mùa mưa. Nguồn vốn đầu tư cho người dân còn hạn chế, trong khi kỹ năng làm du lịch chuyên nghiệp chưa đồng đều. Một số nơi lo ngại nguy cơ “du lịch hóa” quá mức, làm phai nhạt bản sắc nếu chạy theo thị hiếu ngắn hạn.
Để du lịch cộng đồng thực sự bền vững, cần sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư. Người dân cần tiếp tục được hỗ trợ về đào tạo kỹ năng, quảng bá sản phẩm, kết nối thị trường. Quan trọng hơn cả là giữ vững vai trò “chủ thể” - người dân quyết định cách làm du lịch, dựa trên nền tảng văn hóa của chính mình.
Giữa đại ngàn xứ Nghệ, những bản làng hôm nay đã khác: Rộn ràng hơn, ấm no hơn nhưng vẫn giữ được hồn cốt riêng. Du lịch cộng đồng đang chứng minh rằng phát triển không nhất thiết phải đánh đổi môi trường hay bản sắc. Khi người dân trở thành trung tâm, du lịch không chỉ là câu chuyện kinh tế, mà còn là hành trình khơi dậy niềm tự hào văn hóa, gắn kết cộng đồng và giữ gìn những giá trị truyền thống.
Du lịch cộng đồng miền Tây xứ Nghệ, nếu được định hướng đúng, sẽ là con đường nhân văn và bền vững, giúp miền núi Nghệ An từng bước vươn lên bằng chính nội lực của mình.
Báo Tiền Phong phối hợp với tỉnh Nghệ An sẽ tổ chức Hội thảo khoa học “Nghệ An - Phát triển tiềm năng và thu hút đầu tư du lịch” vào chiều 23/12.
