Vùng đất hội tụ lịch sử cách mạng và tín ngưỡng
Xã Sơn Dương hình thành sau sắp xếp toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của thị trấn Sơn Dương và các xã Hợp Thành, Phúc Ứng, Tú Thịnh mở ra một không gian phát triển mới với địa bàn rộng hơn, không gian đa dạng hơn. Trên nền địa lý mới ấy, có một lợi thế nổi bật mà không phải địa phương nào cũng có được đó chính là mật độ di tích dày, chiều sâu văn hóa lớn, bản sắc cộng đồng rõ nét.
Thống kê trên toàn xã Sơn Dương hiện có 41 di tích lịch sử, văn hóa, đền, chùa, trong đó nhiều di tích gắn với An toàn khu cách mạng, nhiều công trình tín ngưỡng - tôn giáo có niên đại hàng trăm năm. Đây là nền tảng quan trọng để địa phương xác lập hướng đi phát triển bền vững, trong đó bảo tồn văn hóa được xác định là gốc rễ.
Với hệ thống đền, chùa, di chỉ khảo cổ phản ánh quá trình cư trú lâu dài, giao thoa văn hóa giữa cộng đồng các dân tộc Kinh, Tày, Dao, Nùng, Sán Chay, Sán Dìu, H’Mông,… tạo nên một không gian văn hóa đa tầng, đa sắc. Chính sự đan xen ấy khiến di tích ở Sơn Dương không tách rời đời sống, mà tồn tại ngay trong sinh hoạt cộng đồng, trong phong tục, tập quán, trong nếp nghĩ, nếp làm của người dân.
Nằm trên đồi Đăng Châu, hướng nhìn ra dòng Phó Đáy, Đền Thượng (thôn Tân Tiến 1) là một trong những di tích tiêu biểu của xã Sơn Dương. Ngôi đền được xây dựng từ thời Hậu Lê (thế kỷ XVIII), thờ Mẫu Thượng Ngàn, các vị sơn thần, thổ địa – hiện thân của tín ngưỡng thờ Mẫu gắn với rừng núi, thiên nhiên. Không đồ sộ, không cầu kỳ, Đền Thượng gây ấn tượng bởi sự hài hòa với cảnh quan. Kiến trúc cổ, cửa võng sơn son thếp vàng, các am thờ nhỏ ẩn dưới tán cây tạo nên một không gian linh thiêng mà gần gũi. Đây là nơi sinh hoạt tín ngưỡng có từ lâu đời, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của vùng đất và con người nơi đây. Ngôi đền là nơi Nhân dân gửi gắm niềm tin tâm linh, tưởng nhớ và tri ân các bậc tiền nhân có công với quê hương, đất nước; đồng thời cầu mong cuộc sống bình an, mùa màng bội thu, gia đình hạnh phúc.
Hằng năm, Lễ hội Đền Thượng được tổ chức long trọng, thu hút đông đảo Nhân dân trong xã và du khách thập phương về tham dự. Lễ hội gồm hai phần chính là phần lễ và phần hội, phản ánh sự hài hòa giữa yếu tố tâm linh và đời sống văn hóa cộng đồng. Phần lễ được tổ chức trang nghiêm, thành kính với các nghi thức truyền thống như dâng hương, tế lễ, tưởng niệm các bậc tiền nhân. Thông qua các nghi thức này, Nhân dân thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, lòng biết ơn đối với tổ tiên và những người có công, đồng thời gửi gắm ước nguyện về cuộc sống ấm no, hạnh phúc, quê hương ngày càng phát triển. Phần hội diễn ra trong không khí vui tươi, phấn khởi với nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, trò chơi dân gian mang đậm bản sắc địa phương. Đây là dịp để Nhân dân giao lưu, gắn kết cộng đồng, phát huy tinh thần đoàn kết; đồng thời tạo nên không gian trải nghiệm sinh động, hấp dẫn đối với du khách khi đến tham quan, tìm hiểu văn hóa truyền thống của xã Sơn Dương. Chính điều đó giúp Đền Thượng không chỉ được bảo tồn về hình thức, mà sống bền bỉ trong đời sống tinh thần của cộng đồng, trở thành nguồn tài nguyên văn hóa quan trọng phục vụ phát triển du lịch cộng đồng.
Nếu Đền Thượng đại diện cho tín ngưỡng dân gian, thì Chùa Hưng Thủy lại là minh chứng đặc biệt cho lịch sử Phật giáo ở vùng miền núi phía Bắc. Đây là trung tâm Phật giáo của xã Sơn Dương và khu vực lân cận. Chùa Hưng Thủy được xây dựng theo kiến trúc truyền thống Việt Nam với các hạng mục như Tam quan, Chính điện, Trai đường, nhà Tổ và các khu vực thờ tự khác. Các công trình được trang trí tinh xảo, hòa quyện giữa nghệ thuật kiến trúc Phật giáo và nét văn hóa bản địa, mang đến vẻ đẹp trang nghiêm nhưng cũng đầy tính nghệ thuật. Mỗi dịp lễ lớn trong năm như Lễ Phật Đản, Vu Lan, Tết Nguyên Đán, chùa thu hút rất nhiều phật tử và du khách đến dâng hương, cầu bình an, sức khỏe, may mắn. Đây cũng là nơi tổ chức các hoạt động văn hóa tâm linh kết nối cộng đồng.
Trong quá trình xây dựng nông thôn mới, xã Sơn Dương xác định rõ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống là nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, vừa giữ gìn bản sắc, vừa tạo nền tảng tinh thần cho phát triển bền vững. Từ việc duy trì lễ hội, sinh hoạt tín ngưỡng văn minh đến khuyến khích người dân giữ gìn nếp sống văn hóa, Sơn Dương đang từng bước chuẩn bị điều kiện để chuyển sang giai đoạn phát triển mới - phát triển du lịch cộng đồng gắn với sinh kế bền vững.
Mở lối du lịch cộng đồng gắn với sinh kế bền vững
Nếu di tích và văn hóa truyền thống là “gốc rễ”, thì du lịch cộng đồng chính là đòn bẩy để Sơn Dương biến giá trị văn hóa thành nguồn lực phát triển. Trong bối cảnh xã mới sau sáp nhập, địa bàn rộng, tiềm năng phân tán, yêu cầu đặt ra là phải có cách làm tổng thể, có tua - tuyến - điểm nhấn.
Tại Đại hội đại biểu Đảng bộ xã Sơn Dương lần thứ I nhiệm kỳ 2025-2030 xác định: phát triển văn hóa - xã hội gắn với du lịch là một hướng đi trọng tâm, phù hợp với điều kiện của xã sau sáp nhập. Trên nền tảng 41 di tích lịch sử, đền chùa và không gian văn hóa truyền thống, địa phương tập trung bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị các điểm di sản tiêu biểu như Đền Thượng, chùa Lang Đạo, chùa Hưng Thủy, các di tích cách mạng gắn với ATK, coi đây là “lõi văn hóa” trong phát triển du lịch. Song song với đó, việc định hướng hình thành các tuyến du lịch liên hoàn, kết nối di tích lịch sử - tâm linh với du lịch sinh thái, trải nghiệm cộng đồng. Những khu vực giàu tiềm năng như thác Đát (Đồng Đài) dưới chân núi Tam Đảo, không gian nông nghiệp - sinh thái Nông trại Cây và Hoa, các bản làng đồng bào dân tộc thiểu số, được xác định là điểm nhấn để phát triển du lịch cộng đồng, homestay, trải nghiệm văn hóa bản địa. Đảng bộ xã nhấn mạnh việc lấy người dân làm chủ thể, khuyến khích xã hội hóa, gắn bảo tồn văn hóa với tạo sinh kế bền vững, qua đó từng bước nâng cao thu nhập, đời sống tinh thần và xây dựng Sơn Dương trở thành vùng nông thôn mới giàu bản sắc, phát triển hài hòa và bền vững.
Để cụ thể hóa mục tiêu đã nêu tại Đại hội đại biểu Đảng bộ xã, Ủy ban nhân dân xã Sơn Dương đã đưa thác Đồng Đài vào danh mục ưu tiên phát triển du lịch bền vững, định hướng thu hút các mô hình nghỉ dưỡng xanh, camping, homestay, hài hòa với thiên nhiên và đời sống cộng đồng. Xã Sơn Dương xác định người dân là chủ thể của du lịch cộng đồng. Đồng bào dân tộc Tày, Cao Lan ở thôn Đồng Đài không chỉ giữ rừng, giữ đất, mà còn lưu giữ tri thức bản địa, phong tục, làn điệu dân ca. Du khách đến đây không chỉ tắm thác, leo núi, mà còn ở cùng người dân, ăn cơm bản, nghe chuyện làng, chuyện rừng - trải nghiệm nhịp sống chậm rãi, gần gũi. Du lịch vì thế không làm xáo trộn đời sống, mà trở thành phần nối dài của sinh hoạt cộng đồng.
Bên cạnh không gian sinh thái, Nông trại Cây và Hoa ở thôn Trầm là mô hình tiêu biểu cho cách làm sáng tạo trong phát triển du lịch cộng đồng. Từ một nông trại sản xuất, nơi đây dần trở thành không gian văn hóa - thể thao - trải nghiệm, với vườn hoa, bảo tàng nông nghiệp, sân khấu ngoài trời, khu vui chơi cộng đồng. Các hoạt động như làm bánh chưng, viết thư pháp, chơi trò chơi dân gian, biểu diễn văn nghệ, thể thao quần chúng… không chỉ thu hút du khách, mà còn tạo sân chơi chung cho người dân. Việc thành lập Chi hội Du lịch xã Sơn Dương cho thấy quyết tâm tổ chức hoạt động du lịch theo hướng bài bản, liên kết, có chiều sâu.
Từ hệ thống di tích, lễ hội, không gian sinh thái đến các mô hình du lịch cộng đồng, Sơn Dương đang từng bước hình thành các tuyến du lịch gắn với văn hóa bản địa. Đích đến không chỉ là lượng khách, mà là đời sống người dân được cải thiện, bản sắc được giữ gìn, cộng đồng được hưởng lợi thực chất. Khi bảo tồn văn hóa làm nền, du lịch cộng đồng làm đòn bẩy, sinh kế bền vững làm mục tiêu, Sơn Dương có cơ hội phát triển bằng chính những giá trị đã được bồi đắp qua nhiều thế hệ chắc chắn, bền bỉ và lâu dài.
