"Kho báu" đa dạng sinh học
Những ai từng đặt chân đến miền Tây Nghệ An hẳn khó quên vẻ đẹp nguyên sơ của núi rừng Trường Sơn: thác nước đổ trắng trời, rừng săng lẻ thẳng tắp, những dòng suối mát lành uốn lượn qua các bản làng. Ở nơi biên viễn ấy, Vườn quốc gia Pù Mát được xem là một trong những “kho báu” đa dạng sinh học bậc nhất Việt Nam.
Với diện tích hơn 91.000 ha, trong đó 98% là rừng, Pù Mát sở hữu 2.494 loài thực vật bậc cao, gần 1.000 loài động vật, hàng trăm loài trong số đó được ghi vào Sách Đỏ Việt Nam và Danh lục đỏ IUCN. Rừng nguyên sinh, rừng kín thường xanh, rừng lùn đỉnh núi cho đến trảng cỏ cây bụi… đan cài tạo nên một bức tranh sinh thái nhiều tầng bậc.
Pù Mát từng ghi dấu ấn đặc biệt trong lịch sử khoa học khi là một trong những địa điểm đầu tiên phát hiện Sao la – “kỳ lân châu Á” cực kỳ quý hiếm. Nơi đây còn là mái nhà của Chà vá chân nâu, Vượn má vàng, Thỏ vằn Trường Sơn, Cầy vằn bắc… Những loài chỉ xuất hiện ở khu vực này biến Pù Mát thành “điểm nóng” bảo tồn tầm quốc tế, nơi mỗi cuộc khảo sát khoa học đều có thể mang đến phát hiện mới.
Hệ thống sông suối như sông Giăng, Khe Thơi, Khe Bu, Khe Choăng không chỉ nuôi dưỡng muôn loài mà còn điều tiết khí hậu, cấp nước cho vùng hạ lưu. Nhờ đó, Pù Mát được ví như “nguồn sống” của hàng vạn hộ dân miền Tây Nghệ An. Rừng nuôi văn hóa, văn hóa giữ rừng. Nếu rừng là “thân thể” của Pù Mát, thì đồng bào Thái, Khơ Mú, Đan Lai… chính là “tâm hồn” của nó. Trải qua hàng trăm năm cư trú dưới những mái nhà sàn bên sườn núi, đồng bào đã tạo nên một nền văn hóa gắn chặt với nhịp thở của rừng.
Người Thái – chiếm gần 67% dân số vùng đệm – gìn giữ những lễ hội Xăng Khan, nhảy sạp, khúc hát lăm… như những ký ức không thể tách khỏi núi rừng. Ẩm thực bản địa – cơm lam, cá mát sông Giăng, măng đắng, rượu cần – được nuôi dưỡng từ lâm sản và nguồn nước đại ngàn. Người Đan Lai – tộc người đặc biệt ít – sống ở bản Cò Phạt, Bản Búng, xem Pù Mát như tấm khiên che chở qua bao thế hệ.
Từ săn bắt, hái lượm đến làm nương trên đất dốc, mọi sinh kế đều phụ thuộc vào sự trù phú của rừng. Bên cạnh tài nguyên thiên nhiên, chính kho tàng văn hóa của những cộng đồng này làm nên sức hút đặc biệt, giúp Pù Mát trở thành điểm đến lý tưởng cho du lịch sinh thái cộng đồng. Du khách đến đây không chỉ ngắm cảnh, mà còn được sống cùng dân bản, dệt thổ cẩm, chế biến món ăn truyền thống, nghe những câu chuyện về rừng từ người bản địa.
Những thắng cảnh làm nên thương hiệu Pù Mát như Thác Khe Kèm, rừng săng lẻ cổ thụ, suối Mọc, đập Phà Lài… là những “bài học thiên nhiên” sống động giúp du khách hiểu hơn về giá trị bảo tồn. Bởi khi rừng mất, thác sẽ cạn, sông sẽ đục, và văn hóa bản địa cũng khó giữ được sự nguyên vẹn.
Những năm qua, tỉnh Nghệ An và Ban quản lý Vườn quốc gia Pù Mát đã triển khai nhiều chương trình hỗ trợ người dân: tập huấn du lịch cộng đồng, phát triển sản phẩm OCOP từ thổ cẩm và lâm sản, tổ chức lễ hội… nhằm tạo sinh kế bền vững gắn với bảo tồn.
Vòng tay che chở trong bão lũ
Vai trò của Pù Mát được thể hiện rõ nhất trong những thời khắc thiên tai. Trận lũ lịch sử cuối tháng 7/2025 là minh chứng. Khi nước dâng, đất đá vỡ tràn, người dân hoảng loạn, gần 1.000 người ở các thôn Tiến Thành, Quyết Tiến, khối 4 (xã Con Cuông)… đã tìm đến Vườn quốc gia Pù Mát để trú tránh. Chỉ trong thời gian ngắn, hơn 60 phòng tại khu hành chính, trung tâm cứu hộ động vật hoang dã, phòng họp được mở cửa làm nơi ở tạm.
Cán bộ vườn quốc gia cùng chính quyền địa phương lo từng bữa cơm, từng can nước, từng giấc ngủ cho người dân. Trong cơn hoạn nạn, Pù Mát trở thành “mẹ thiên nhiên”, bảo vệ cả muôn loài lẫn con người – hình ảnh hiếm gặp nhưng đầy ý nghĩa về mối gắn kết giữa bảo tồn và an sinh xã hội.
Dẫu vậy, Pù Mát vẫn đối diện nhiều sức ép như khai thác tài nguyên trái phép, sinh kế khó khăn của người dân vùng đệm, biến đổi khí hậu, và cả những hệ lụy từ du lịch thiếu quy hoạch. Nếu chỉ nhìn rừng như “mỏ lợi nhuận ngắn hạn”, đại ngàn sẽ sớm kiệt quệ. Giải pháp căn cơ nhất là bảo tồn gắn với phát triển bền vững. Mỗi tour du lịch, mỗi sản phẩm thủ công, mỗi cuộc khảo sát khoa học phải đi đôi với cam kết giữ gìn môi trường.
Người dân bản địa – những “người gác rừng” tự nhiên – cần được hưởng lợi công bằng để họ đồng hành với công tác bảo tồn. Giữ rừng để giữ chính mạch sống của mình, Pù Mát không chỉ là một vườn quốc gia trên bản đồ, mà là thực thể sống, nơi rừng nuôi người bằng nước, lúa, măng; và người giữ rừng bằng tri thức bản địa, những tập tục cúng rừng, cầu mưa. Bất cứ sự tách rời nào cũng sẽ làm tổn thương cả hai phía.
Tương lai của Pù Mát phụ thuộc vào việc chúng ta có gìn giữ được mối gắn kết này hay không. Giữ bằng sự tôn trọng quyền sống của muôn loài. Giữ bằng chính sách không để người dân bản địa thiệt thòi. Giữ để rừng xanh không chỉ trên bản đồ, mà còn xanh trong lòng mỗi con người.
Pù Mát – nơi đỉnh núi 1.841m chạm mây trời – vẫn lặng lẽ làm công việc của mình: điều hòa khí hậu, giữ nguồn nước, nuôi dưỡng văn hóa, chở che bão lũ. Đó là lý do để chúng ta không chỉ tự hào, mà còn phải có trách nhiệm gìn giữ đại ngàn này như gìn giữ chính mạch sống của mình.
