Biển Đông ấm bất thường
Thưa PGS.TS Vũ Thanh Ca, miền Trung đang trải qua một mùa mưa lũ lịch sử trên diện rộng. Toàn bộ khu vực từ Quảng Trị đến Bình Thuận cũ đều hứng chịu mưa lũ, ngập lụt, nhiều nơi phá vỡ các kỷ lục lịch sử, để lại hậu quả vô cùng nặng nề. Theo ông, đâu là những nguyên nhân dẫn đến mưa lũ, ngập lụt kỷ lục năm nay. Ngoài các nhóm nguyên nhân từ mưa lớn cực đoan, có hay không các nguyên nhân đến từ hoạt động của con người?
PGS.TS Vũ Thanh Ca: Trước hết, cần khẳng định rằng lũ lụt là do mưa lớn. Mưa lớn ở miền Trung xảy ra khi có bão hoặc gió mùa đông bắc đầu mùa, khi nước mặt biển còn rất ấm.
Bão là một hiện tượng thời tiết được hình thành và phát triển trên mặt biển ấm. Tại những khu vực mặt biển có nhiệt độ cao trong vùng nhiệt đới, hơi nước trong một số điều kiện đặc biệt của khí quyển có thể ngưng tụ lại, giải phóng nhiệt ẩn và tạo thành một dòng không khí chuyển động theo phương thẳng đứng lên phía trên, tạo một vùng áp suất thấp, được gọi là áp thấp nhiệt đới, gần mặt biển.
Nếu mặt biển vẫn ấm và điều kiện thời tiết thuận lợi cho bão hình thành được duy trì, áp thấp nhiệt đới sẽ mạnh lên thành bão. Bão khi vào miền Trung sẽ mang một lượng hơi nước khổng lồ vào đất liền và gây mưa lớn, thậm chí rất lớn.
Gió mùa Đông Bắc vào miền Trung qua Biển Đông khi nước biển còn ấm và bốc hơi mạnh, sẽ mang vào một lượng hơi nước rất lớn từ ngoài biển vào đất liền. Vào tới đất liền, do tác động của địa hình và mặt đệm khá nóng, hơi nước trong không khí sẽ bốc lên cao và ngưng tụ lại, tạo ra những đám mây đối lưu.
Nhiệt ẩn được giải phóng khi hơi nước ngưng tụ sẽ khiến các đám mây này tiếp tục chuyển động lên cao, tạo ra những khu vực hội tụ gió trên cao và gây mưa lớn. Tại sườn phía Đông của dãy Trường Sơn, sườn núi dốc buộc không khí ẩm chuyển động theo sườn dốc lên cao và gây mưa đặc biệt lớn.
Biến đổi khí hậu đang làm nước biển ấm hơn. Các nghiên cứu cho thấy Biển Đông đang ấm lên nhanh và trong khoảng thời gian từ năm 2003 tới 2017, nhiệt độ nước mặt Biển Đông tăng với tốc độ khoảng 0,31oC một thập kỷ.
Nhiệt độ nước mặt biển cao sẽ làm lượng bốc hơi mạnh hơn, tức là có nhiều hơi nước hơn và gây ra các trận bão và các cơn mưa còn khủng khiếp hơn. Như vậy, không chỉ đồng bằng Nam Bộ, miền Trung Việt Nam cũng là một trong những khu vực bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi biến đổi khí hậu.
Năm 2025 là năm đặc biệt vì nước biển tại khu vực Biển Đông rất ấm. Vào ngày 20/11/2025, tại khu vực giữa Biển Đông, các số liệu đo đạc cho thấy nhiệt độ bề mặt biển trung bình trên toàn Biển Đông cao hơn 29oC. Đây là một nhiệt độ mặt biển cao khá bất thường bởi vì thông thường nhiệt độ nước biển tại khu vực giữa Biển Đông vào giữa tháng 11 hàng năm chỉ vào khoảng từ 26oC tới 28oC. Cần chú ý rằng nhiệt độ nước mặt cao trên Biển Đông và tại khu vực ngoài khơi Thái Bình Dương đã cao liên tục trong suốt mùa Hè và chỉ giảm ít vào mùa Thu.
Ngoài ra, còn có hiện tượng La Nina, được xác định là hình thành trên Thái Bình Dương từ tháng 10 năm nay và có khả năng gây nhiều mưa, bão. Nhiệt độ cao của nước mặt biển cùng hiện tượng La Nina đã tạo ra rất nhiều cơn bão mạnh và mưa cực đoan ở Việt Nam. Đặc biệt, miền Trung liên tục bị bão mạnh và mưa lớn từ ngày 16/10 tới nay, gây ngập lụt và sạt lở đất ở khắp khu vực miền Trung.
Các hoạt động phá rừng làm gia tăng dòng chảy mặt, hoạt động xây dựng các khu nuôi trồng thủy sản, canh tác, nhà cửa, các khu định cư tại các hành lang thoát lũ, các bồn chứa nước tự nhiên đã cản trở việc thoát lũ, giảm lụt và làm cho lũ lụt miền Trung trầm trọng hơn. Việc dự báo, cảnh báo định lượng mưa lớn còn gặp nhiều khó khăn.
Các hoạt động phòng chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn cũng chưa được tốt do nguồn nhân lực chưa được đào tạo và có trình độ cần thiết, phương tiện, thiết bị thiếu thốn, cơ sở hạ tầng yếu kém cũng làm cho thiệt hại do thiên tai tăng lên.
Những ngày qua, dư luận nói nhiều về mối quan hệ giữa thuỷ điện xả lũ và tình trạng ngập lụt hạ du. Ông có thể chia sẻ ý kiến của mình về mối quan hệ này, liệu có hay không tình trạng các thuỷ điện xả lũ làm gia tăng nguy cơ ngập lụt hạ du, thưa ông?
PGS.TS Vũ Thanh Ca: Cho đến nay tôi chưa nhận được bất cứ thông tin đáng tin cậy nào về việc thủy điện xả lũ làm tăng lũ. Theo như tôi được biết, tất cả các hồ thủy điện tại miền Trung trong đợt lũ vừa qua đều xả nước và giảm mực nước hồ để đón lũ.
Khi lũ tới, các hồ thủy điện tùy theo năng lực cắt lũ của hồ mà xả ít hơn hoặc nhiều nhất là bằng lưu lượng lũ đến. Do vậy, có hồ cắt lũ được nhiều hoặc được ít, hoặc hầu như không cắt được lũ chứ hồ không làm tăng lũ.
Tất nhiên, rất có thể các quy trình vận hành hồ, quy trình vận hành liên hồ chứa hiện nay và việc vận hành thực tế các hồ chứa còn có thể có những khiếm khuyết, chưa tận dụng được hết khả năng của hồ để điều tiết giảm lũ. Do vậy, cần phải rà soát, đánh giá để làm cơ sở chỉnh sửa các quy trình này để tăng năng lực cắt lũ của các hồ chứa hoặc hệ thống các hồ chứa.
8 nhóm giải pháp cấp bách
Thưa ông, để giảm thiểu tác động của mưa lũ cực đoạn trong bối cảnh biến đổi khí hậu như hiện nay, chúng ta cần triển khai các nhóm giải pháp gì?
PGS.TS Vũ Thanh Ca: Tôi cho rằng để giảm thiểu thiệt hại của mưa lũ cực đoan, cần phải thực hiện rất nhiều nhóm giải pháp. Nhóm giải pháp thứ nhất là phải nâng cao chất lượng dự báo mưa, đảm bảo đầu tư cả về con người và thiết bị để tận dụng mọi công nghệ dự báo mới nhất, dự báo được mưa với độ chính xác cao nhất để điều hành các hồ chứa, chuẩn bị đón lũ và sơ tán dân khỏi các khu vực có nguy cơ ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất cao.
Việc đầu tư vào con người là rất cần thiết vì con người là quyết định thành công của mọi giải pháp. Phải tăng sức hấp dẫn của ngành khí tượng, thủy văn bằng một chế độ sử dụng con người và lương bổng thích đáng.
Đối với thiết bị, phải đầu tư nâng cấp và bổ sung các trạm quan trắc khí tượng, thủy văn tự động, các trạm radar thời tiết, đồng thời nâng cấp đường truyền số liệu. Ngoài ra, phải trang bị các hệ thống máy tính chuyên dụng để có thể ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo vào dự báo mưa, lũ.
Thứ hai là phải nâng cao hiệu quả cắt lũ của các hồ thủy lợi, thủy điện bằng cách rà soát và chỉnh sửa quy trình vận hành hồ chứa, liên hồ chứa để các hồ chứa có thể điều tiết và giảm lũ ở mức độ cao nhất.
Thứ ba là phải nạo vét, khơi thông dòng chảy, phá các công trình vi phạm tại các hành lang thoát lũ để giúp thoát lũ nhanh.
Thứ tư là điều chỉnh quy hoạch phát triển, xây dựng các vùng đệm để trữ nước, giảm ngập lụt cho các khu vực có tầm quan trọng cao.
Thứ năm là xây dựng nhà dân có khả năng chống lũ (nhà phao, nhà chòi), củng cố, nâng cấp các công trình công cộng (bệnh viện, trường học, các cơ quan công quyền...) để đảm bảo chống được lũ và làm nơi sơ tán, cứu trợ người dân trong lũ lụt.
Thứ sáu là tiếp tục nghiên cứu, xác định các khu vực có nguy cơ lũ quét, sạt lở đất cao và di dời dân tới những nơi an toàn. Thứ bảy là tăng cường bảo vệ và khôi phục lại rừng tự nhiên để góp phần giảm được lũ lụt.
Thứ tám, theo tôi là cần liên tục nâng cấp công tác chuẩn bị chống thiên tai bằng cách xây dựng các bản đồ cảnh báo thiên tai để làm cơ sở xây dựng hệ thống cảnh báo thiên tai bão, lũ, lụt, sạt lở đất và gửi bản tin cảnh báo với đầy đủ các chi tiết (mức độ ngập, thời gian ngập) tới người dân và các cơ quan chính quyền.
Bên cạnh đó, sử dụng chuyên gia và liên tục tập huấn, nâng cao trình độ cho cán bộ làm công tác thiên tai cũng như đầu tư các phương tiện, thiết bị cần thiết để giúp thực hiện hiệu quả công tác sơ tán dân, tìm kiếm cứu nạn.
Xin trân trọng cảm ơn ông!
