Thôn Vĩnh Sơn, xã Đồng Yên (tỉnh Tuyên Quang) sáng đầu đông lặng gió. Những quả cam đang vàng ửng trên triền đồi. Giữa vạt cam ấy, anh Giàng Quảng Hà, người từng được Thủ tướng tặng Bằng khen vì thành tích lao động sản xuất, lại cặm cụi bên những gốc cây vừa hồi phục sau bệnh. Anh Hà cho hay, cam sành nuôi cả gia đình anh hơn chục năm nay.
Anh Hà cho biết, trung bình mỗi năm vườn cam của anh cho doanh thu trên 700 triệu đồng. Không những thế, anh còn tạo sinh kế đều đặn hàng tháng cho 8 lao động, là người dân trong thôn. Thu nhập trung bình của mỗi người khoảng 6 triệu đồng/tháng. Ngoài ra, vào thời vụ, anh còn hỗ trợ thêm thức ăn, chi phí khác...
Theo Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Yên Phạm Văn Minh, nhiều năm qua cam và thanh long là hai cây trồng chủ lực, giúp hàng trăm hộ thoát nghèo và nâng thu nhập rõ rệt. Chính quyền xã phối hợp các cơ quan chuyên môn mở tập huấn, chuyển giao kỹ thuật, hướng dẫn tỉa cành, tạo tán, canh tác hữu cơ và giảm hóa chất. Nhờ chuyển từ chạy theo số lượng sang chú trọng chất lượng, dịch bệnh dần được kiểm soát, nông sản bán được giá hơn.
Có thời điểm, trang trại của anh Hà rộng hơn 30 ha, được coi là một trong những hộ trồng cam sành lớn nhất vùng.
“Cam già cỗi, kỹ thuật chăm sóc chưa đồng bộ, chi phí vật tư tăng cao… nên nhiều hộ không kham nổi. Bệnh đã vào rễ thì cây khó mà trụ được”, anh Hà cho biết. Không chỉ ruộng cam của gia đình anh, mà cả vùng phía nam Hà Giang (cũ), nay thuộc Tuyên Quang, đều trong cảnh tương tự: cây suy yếu, đất bạc màu, thời tiết thất thường khiến cây trồng dễ tổn thương.
Cam sành “Hà Giang cũ” vốn được coi là một trong những loại cam đặc sản hàng đầu Việt Nam. Quả tròn hơi dẹt, vỏ sần, thịt vàng đỏ, vị ngọt thanh pha chút chua rất “đã miệng”. Vùng khí hậu ôn hòa, mưa nhiều và kinh nghiệm của đồng bào các huyện Bắc Quang, Quang Bình, Vị Xuyên từng tạo nên thương hiệu nức tiếng. Năm 2016, giống cam này còn được cấp chỉ dẫn địa lý.
Không chỉ bệnh hại, người trồng cam còn đối mặt với câu chuyện đau lòng khác: thương hiệu bị đánh tráo. Những xe quả từ Trung Quốc hoặc nơi khác đưa về, “đội lốt” cam sành Hà Giang, làm thị trường loạn giá. “Cam vườn nhà tôi bán quanh mức 10.000 đồng/kg, trong khi có năm từng lên 20.000–40.000 đồng”, anh Hà nói.
Trước thực trạng này, anh Hà chủ động tìm thuốc, bón bổ sung dinh dưỡng, trẻ hóa vườn, trồng xen giống mới như cam Vinh… nhưng theo anh, nỗ lực của từng hộ là chưa đủ. “Chúng tôi mong có chế độ vốn vay ưu đãi để trồng lại, chăm sóc bài bản hơn. Quan trọng nhất là tỉnh và ngành nông nghiệp cần siết chặt cam nhập lậu, hỗ trợ người dân làm thương hiệu VietGAP, mã truy xuất nguồn gốc để cam sành thật được bảo vệ”.
Bởi thế, mong mỏi của anh Hà chính quyền địa phương có những chính sách hỗ trợ như tạo điện kiện cho người nông dân được tiếp cận với vốn vay đủ mạnh, kỹ thuật đủ sâu và đặc biệt là một thị trường minh bạch để cam sành Đồng Yên không còn phải cạnh tranh với hàng nhập lậu mạo danh.
Theo Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Yên Phạm Văn Minh, nhiều năm qua cam và thanh long là hai cây trồng chủ lực, giúp hàng trăm hộ thoát nghèo và nâng thu nhập rõ rệt. Chính quyền xã phối hợp các cơ quan chuyên môn mở tập huấn, chuyển giao kỹ thuật, hướng dẫn tỉa cành, tạo tán, canh tác hữu cơ và giảm hóa chất. Nhờ chuyển từ chạy theo số lượng sang chú trọng chất lượng, dịch bệnh dần được kiểm soát, nông sản bán được giá hơn.
Xã cũng kết nối doanh nghiệp bao tiêu, khuyến khích lập hợp tác xã, mở rộng vùng nguyên liệu, thúc đẩy liên kết “4 nhà” và hỗ trợ bà con tiếp cận thương mại điện tử, quảng bá sản phẩm OCOP. Đây là hướng đi mà địa phương kỳ vọng sẽ giúp thu nhập bình quân vượt 85 triệu đồng/người/năm và đạt mục tiêu giảm nghèo bền vững giai đoạn 2025–2030.
