Từ nương chè manh mún đến sinh kế ổn định nơi vùng biên
Buổi sáng ở xã Thanh Thủy (tỉnh Tuyên Quang) bắt đầu chậm rãi. Sương mỏng còn vương trên những đồi chè Shan tuyết, con đường dẫn vào khu xưởng chế biến của Hợp tác xã Trồng và Chế biến chè Thanh Thủy dần đông người qua lại. Bà con mang chè đến cân, từng bao lá xanh được đặt gọn gàng trước hiên xưởng. Mùi chè tươi hòa trong hơi đất ẩm, quen thuộc với những người đã gắn bó cả đời với nương chè vùng biên.
Anh Lý Đức Dân, sinh năm 1993 có mặt tại xưởng từ sớm. Anh Dân không khác nhiều so với những thanh niên trong xã, nhưng cách anh đi lại trong xưởng, kiểm tra máy móc, hỏi han công nhân cho thấy một vai trò khác, người đứng mũi chịu sào.
Ở xã Thanh Thủy, cây chè không chỉ là cây trồng lâu năm, mà còn là một phần đời sống của người dân vùng biên. Trước và sau quá trình sáp nhập địa giới hành chính với một số khu vực liền kề từ tỉnh Hà Giang (cũ), vùng nguyên liệu chè của Thanh Thủy được mở rộng, hình thành những dải chè Shan tuyết trải dài trên các sườn núi cao, khí hậu mát mẻ quanh năm. Chính điều kiện tự nhiên ấy đã tạo nên chất chè đậm vị, hương thơm riêng, khác biệt so với nhiều vùng chè khác.
Trong nhiều năm, chè là cây trồng chủ lực của người dân địa phương. Hầu như hộ nào cũng có nương chè, nhà ít thì vài sào, nhà nhiều thì cả quả đồi. Chè gắn với sinh kế, với nhịp sống hằng ngày: sáng lên nương hái chè, trưa mang về cân bán, chiều lại quay ra chăm sóc. Tuy nhiên, một thời gian dài, cây chè dù nhiều nhưng giá trị mang lại chưa tương xứng. Sản xuất phân tán, thiếu chế biến, thiếu thương hiệu khiến chè Thanh Thủy chủ yếu tiêu thụ thô, phụ thuộc vào thương lái.
Yêu cầu mới được đặt ra, nếu không thay đổi cách làm, cây chè khó có thể nuôi sống người dân một cách bền vững. Giá cả lên xuống thất thường, thu nhập bấp bênh. Chè có đó, nương có đó, nhưng cuộc sống người trồng chè vẫn chật vật. Không ít thanh niên chọn rời quê đi làm ăn xa, để lại những nương chè cho người già.
Chính trong bối cảnh đó, việc hình thành các mô hình liên kết như HTX Trồng và Chế biến chè Thanh Thủy trở thành hướng đi tất yếu, nhằm gom vùng nguyên liệu, thống nhất quy trình sản xuất, nâng cao giá trị cây chè. Việc phát triển cây chè theo hướng liên kết, chế biến sâu không chỉ giúp nâng thu nhập cho người trồng, mà còn giữ vai trò ổn định sinh kế, giữ đất, giữ rừng và giữ người dân ở lại với quê hương.
Sau thời gian học tập, làm việc xa nhà, Lý Đức Dân (thôn Nà Toong, xã Thanh Thủy) tại vùng chè Shan tuyết cổ thụ, dân tộc Tày, trở về và đối diện trực diện với thực tế ấy. Anh nhìn thấy rõ một điểm nghẽn: thiếu liên kết, thiếu chế biến, thiếu thương hiệu. Từ đó, ý tưởng thành lập một HTX theo chuỗi giá trị hình thành. Năm 2019, anh cùng một số hộ dân vận động, tuyên truyền, chính thức thành lập HTX Trồng và Chế biến chè Thanh Thủy với 13 thành viên ban đầu.
Khởi đầu không hề dễ. Vốn ít, cơ sở vật chất thiếu thốn, kinh nghiệm quản trị gần như bằng không. Anh Dân vừa làm giám đốc, vừa làm kỹ thuật, vừa tìm đầu ra cho sản phẩm. Những buổi đầu, chè làm ra chưa ổn định, thị trường còn hẹp. Nhưng anh kiên trì cùng bà con điều chỉnh quy trình, học hỏi cách chế biến, từng bước xây dựng thương hiệu Chè Chốt 468.
Dần dần, HTX đi vào hoạt động nền nếp. Các thành viên được hướng dẫn canh tác chè an toàn, thu hái đúng kỹ thuật. Chè không còn bán tươi như trước mà được chế biến, đóng gói, truy xuất nguồn gốc. Từ một mô hình nhỏ, HTX từng bước khẳng định chỗ đứng.
Đến nay, HTX Trồng và Chế biến chè Thanh Thủy tạo việc làm thường xuyên cho 6 lao động, cùng 15 lao động thời vụ trong các đợt cao điểm thu hái. Thu nhập bình quân đạt khoảng 5 triệu đồng/người/tháng. Với vùng biên còn nhiều khó khăn, con số ấy mang ý nghĩa rất cụ thể người lao động có việc làm ổn định, bà con yên tâm gắn bó với cây chè, không còn thấp thỏm lo đầu ra.
Quan trọng hơn, từ khi có HTX, giá trị cây chè được nâng lên. Người trồng chè không chỉ bán sản phẩm, mà bán cả công sức, chất lượng và uy tín của một tập thể. Cách làm ấy đang từng ngày thay đổi tư duy sản xuất của người dân Thanh Thủy.
“Đầu kéo” phát triển kinh tế địa phương
Khi nắng trải vàng trên những đồi chè Shan tuyết, khu xưởng của HTX vẫn đều nhịp. Tiếng máy sao chè vang lên đều đặn, công nhân làm việc theo ca, mỗi người một việc. Không khí lao động ổn định ấy là điều mà vài năm trước, ít ai dám nghĩ tới ở vùng biên Thanh Thủy.
Hợp tác xã chè không chỉ duy trì sản xuất mà còn từng bước mở rộng thị trường. Thành quả rõ nét nhất là năm 2023, sản phẩm Chè Chốt 468 đạt chứng nhận OCOP 3 sao. Đây được xem là bước ngoặt quan trọng, giúp sản phẩm có “tấm vé thông hành” để đi xa hơn. Từ đó, chè của HTX đã có mặt trên các sàn thương mại điện tử như Postmart và Sàn nông sản sạch Việt Nam.
Việc mở rộng thị trường không chỉ mang ý nghĩa tiêu thụ sản phẩm, mà còn tạo thêm động lực cho người trồng chè. Khi đầu ra ổn định, người dân yên tâm đầu tư chăm sóc nương chè, tuân thủ quy trình kỹ thuật. Cây chè từ chỗ là nguồn thu bấp bênh, nay trở thành sinh kế lâu dài, giảm nghèo bền vững.
Với anh Dân, phát triển HTX không tách rời trách nhiệm xã hội. Trong quá trình điều hành, anh chú trọng đào tạo nguồn nhân lực tại chỗ. HTX đã phối hợp với Đoàn xã tổ chức 10 buổi tập huấn kỹ thuật trồng chè, tạo điều kiện cho 50 lượt đoàn viên thanh niên tham gia học nghề, tiếp cận cách làm mới. Không ít người từ chỗ làm theo kinh nghiệm, nay đã quen với sản xuất an toàn, bài bản.
Hằng năm, HTX còn ủng hộ từ 5–10 triệu đồng cho các hoạt động của Đoàn xã, góp phần thúc đẩy phong trào thanh niên khởi nghiệp. Trong xây dựng nông thôn mới, anh Dân cùng HTX vận động xã hội hóa xây dựng 6 căn nhà cho người có công và hộ nghèo, mỗi căn hỗ trợ 30 triệu đồng. Những đóng góp ấy giúp HTX trở thành một phần gắn bó của cộng đồng, không chỉ là nơi sản xuất kinh tế.
Những nỗ lực ấy đã được ghi nhận bằng các giải thưởng, thành tích: năm 2023, anh Dân và HTX đạt giải Ba cuộc thi “Ý tưởng khởi nghiệp”, tham gia Hội thi pha chế chè do Hiệp hội Chè Việt Nam tổ chức. Với anh, đó là sự động viên để tiếp tục con đường đã chọn.
Nhìn rộng ra, HTX Trồng và Chế biến chè Thanh Thủy đang đóng vai trò như một “đầu kéo mềm” cho kinh tế địa phương: tạo việc làm, nâng thu nhập, giữ chân lao động, lan tỏa cách làm kinh tế tập thể. Giữa vùng biên còn nhiều khó khăn, mô hình ấy không ồn ào nhưng bền bỉ.
Khép lại một ngày làm việc, những bao chè thành phẩm xếp gọn trong kho, chờ chuyến hàng tiếp theo. Với anh Lý Đức Dân và những người gắn bó cùng HTX, đó không chỉ là sản phẩm kinh tế, mà là kết quả của một hành trình trở về, kiên trì và tin tưởng rằng: từ chính mảnh đất quê hương, người trẻ hoàn toàn có thể làm giàu theo cách bền vững.