Trụ cột làng nghề chịu nhiều sức ép
Làng nghề Việt Nam từng được định hình bởi ba trụ cột: truyền nghề, chuẩn tay nghề và đời sống cộng đồng. Tuy nhiên, ở thời điểm hiện tại, cả ba trụ cột này đều đang chịu những sức ép khác nhau, buộc làng nghề phải thích ứng để không bị đứt mạch.
PGS.TS Nguyễn Thành Nam - Đại học Văn hóa Hà Nội - cho biết làng nghề Việt Nam chưa bao giờ là những cộng đồng thuần nghề. Nghề thủ công từ lâu đã tồn tại đan xen với nông nghiệp và buôn bán nhỏ, chỉ thu hút một bộ phận cư dân trong làng.
"Chuẩn tay nghề trong các làng nghề hiện nay không còn được duy trì một cách đồng đều trong cộng đồng. Chuẩn mực kỹ thuật truyền thống chủ yếu tập trung ở một nhóm nhỏ nghệ nhân có tay nghề tinh xảo, trong khi phần lớn người tham gia sản xuất chỉ nắm các công đoạn giản lược, phục vụ nhu cầu thị trường", PGS.TS Nguyễn Thành Nam nhận định.
Thực tế, phần lớn người lao động tham gia vào các công đoạn giản lược, phục vụ sản xuất hàng hóa nhanh và nhiều. Vị chuyên gia này nêu ví dụ về những làng nghề tiêu biểu chịu áp lực lớn từ thương mại hóa, trong đó có làng lụa Vạn Phúc, làng tranh Đông Hồ, làng gốm Bát Tràng...
"Vạn Phúc không còn giữ trọn quy trình dệt cổ truyền, Đông Hồ chuyển mạnh sang sản xuất vàng mã, hay Bát Tràng mở rộng theo hướng du lịch, với sự tham gia của nhiều chủ thể ngoài cộng đồng thợ truyền thống. Những thay đổi này cho thấy hai trụ cột truyền nghề và chuẩn tay nghề đều đang chịu tác động trực tiếp từ thị trường và công nghệ", PGS.TS Nguyễn Thành Nam nêu.
Ngược lại, PGS.TS Nguyễn Thành Nam cho rằng đời sống cộng đồng là nền tảng ổn định hơn, bởi đây là nơi lưu giữ hệ giá trị chung, nếp sống, quan hệ xã hội và các thực hành văn hóa của làng. Bản sắc nghề, dù có thay đổi theo nhu cầu thị trường, vẫn luôn gắn chặt với không gian cộng đồng. Chính cộng đồng tạo ra môi trường để nghề được gìn giữ về mặt tinh thần, tiếp nối được câu chuyện văn hóa và duy trì được lối sống đặc thù của làng nghề.
Người trẻ chỉ nắm kỹ thuật mà chưa ngấm nghề
Một trong những thay đổi khiến các làng nghề hiện nay gặp khó liên quan đến việc thế hệ trẻ tiếp cận nghề. Nếu trước kia, học nghề thủ công là quá trình dài hơi, dựa trên kèm cặp trực tiếp và trải nghiệm sống trong môi trường nghề, thì nay, với sự hỗ trợ của máy móc và công nghệ, thời gian học nghề được rút ngắn đáng kể.
Với sự trợ giúp đó, người trẻ có thể nhanh chóng nắm kỹ thuật để tham gia sản xuất, đồng thời đảm nhiệm thêm các vai trò mới như thiết kế, quảng bá, bán hàng trực tuyến. Tuy nhiên, việc này lại đặt ra nguy cơ suy giảm chuẩn tay nghề, khi việc học nghề chỉ dừng lại ở thao tác kỹ thuật mà thiếu chiều sâu tri thức và kinh nghiệm tích lũy. Đây cũng là khái niệm "ngấm nghề" được vị chuyên gia này đề cập.
"Ngấm nghề không chỉ là thao tác đúng quy trình, mà đòi hỏi người làm nghề phải hiểu chất liệu, hiểu lý do của từng bước xử lý và nắm được kinh nghiệm tích lũy qua nhiều thế hệ. Sản phẩm có thể chuẩn xác về thao tác nhưng thiếu câu chuyện, từ đó có nguy cơ tách rời khỏi chiều sâu văn hóa của nghề. Điều đáng chú ý là thị trường quốc tế, đặc biệt ở châu Âu, ngày càng coi trọng tính độc bản và chiều sâu văn hóa. Đây là điểm mà công nghệ không thể thay thế", PGS.TS Nguyễn Thành Nam nêu.
Trong thời gian tới, để mạch sống làng nghề không bị đứt gãy, cần sự hội tụ của ba yếu tố: sự nối tiếp của các thế hệ, vai trò định hướng của chính sách và sự phối hợp đồng bộ giữa các chủ thể liên quan.
"Khi thế hệ sau chủ động học nghề, yêu nghề và coi nghề thủ công là một phần trong lựa chọn sống của mình, làng nghề còn cơ hội giữ được bản sắc. Ngược lại, nếu người trẻ rời làng để tìm kiếm sinh kế khác và không còn mối liên hệ nào với nghề, bản sắc của làng nghề ấy sẽ dần không còn nữa, dù tên gọi làng nghề vẫn tồn tại", PGS.TS Nguyễn Thành Nam nhận định.
Bên cạnh đó, chính sách của nhà nước và chính quyền địa phương trong việc hỗ trợ phát triển làng nghề thủ công cũng cần được quan tâm, thay đổi. Khi nhà nước và các ngành liên quan thực sự quan tâm, có chính sách phù hợp về đào tạo, thị trường, không gian sản xuất và quảng bá, làng nghề sẽ có điều kiện để tồn tại và phát triển.
Bản sắc làng nghề đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ của một mạng lưới chủ thể: người lớn tuổi truyền tri thức, thế hệ trẻ quyết định tiếp nối, cộng đồng địa phương gìn giữ nếp sống, chính quyền tạo cơ chế, và doanh nghiệp hỗ trợ thị trường. Chỉ khi mạng lưới ấy cùng hành động, bản sắc mới được giữ vững.