Khi nhà tư bản làm phim phê phán tư bản

Lợi nhuận trên hết

Nghịch lý của văn hóa đương đại ấy cho thấy một tín hiệu quan trọng: khán giả khao khát những câu chuyện có thể soi chiếu sự bất bình đẳng, bóc lột và phi lý của một hệ thống đang kiểm soát từng ngóc ngách trong đời sống họ. Với họ, đó là một cỗ máy nuốt chửng sức lao động và giấc mơ, chỉ để lại cho họ không gì ngoài một cơ thể kiệt quệ và một tâm trí tuyệt vọng.

Lý do để các tập đoàn bật đèn xanh cho những tác phẩm tự bêu rếu chính mình dĩ nhiên chỉ với một mục đích tối thượng: lợi nhuận. Nhóm nhân khẩu học duy trì sức sống của dịch vụ streaming (chiếu phim trực tuyến) - khán giả từ 18 đến 35 tuổi - ngày càng có xu hướng thiên tả, mang màu sắc chống chủ nghĩa tư bản và hoài nghi trước các cấu trúc kinh tế truyền thống. Sau khi tận mắt chứng kiến khủng hoảng tài chính 2008, gánh nặng nợ sinh viên, giá nhà vượt tầm với, và tình trạng thất nghiệp cao chưa từng có tiền lệ, khiến thế hệ này sản sinh ra một thái độ mà có thể gọi là sự ác cảm đối với chủ nghĩa tư bản tự do.

“Bộ phim thực hiện chủ nghĩa phản kháng tư bản thay cho chúng ta, cho phép chúng ta tiếp tục tiêu thụ mà không phải áy náy. Thực ra nó đã che giấu sự thật rằng vận hành của tư bản hoàn toàn không phụ thuộc vào bất kỳ dạng niềm tin chủ quan nào được giả định”. Mark Fisher

Để giữ chân nhóm khán giả trọng yếu này, các tập đoàn truyền thông phải mang đến những nội dung phản ánh, hoặc ít nhất là công nhận, thế giới quan của tệp người xem đó. Đây là một quyết định kinh doanh lạnh lùng và có tính toán: nuốt chửng làn sóng bất mãn với hệ thống cai trị nhằm đảm bảo khả năng tiếp tục sinh lời của chính hệ thống đó. Nhà phê bình Mark Fisher gọi hiện tượng này là “chủ nghĩa hiện thực tư bản”: cảm giác bao trùm rằng không chỉ chủ nghĩa tư bản là hệ thống chính trị và kinh tế khả thi duy nhất, mà giờ đây còn dễ tưởng tượng ra sự tận thế của thế giới hơn là sự suy tàn của chủ nghĩa tư bản. Phiên bản Hollywood thì lại đơn giản hơn: bán cho khán giả hình ảnh về cái chết của nó chỉ với một mức phí đăng ký hàng tháng.

Kết quả là một dòng chảy sản phẩm đều đặn, vừa khai thác sự bức xúc của thế hệ trẻ, vừa đem lại lợi nhuận khổng lồ cho chính hệ thống mà chúng chỉ trích. Sự bất mãn của người trẻ được nghiên cứu, sản xuất thành một thứ hàng hóa để giải trí, rồi được rao bán ngược lại cho chính những người đang bất mãn đó.

Và sự thật cay đắng

Có lẽ khía cạnh đáng lo ngại nhất của điện ảnh phê phán tư bản đương đại nằm ở sự tuân thủ một công thức dễ đoán và lười biếng. Dù là The Menu (2022), Glass Onion (2022), Triangle of Sadness (2022), hay Squid Game (2021), khán giả cũng sẽ bắt gặp những biến thể của cùng một cấu trúc tự sự đó là giới thượng lưu được khắc họa là những kẻ suy đồi, vô đạo đức và rỗng tuếch về trí tuệ lẫn tâm hồn, trong khi các nhân vật nghèo khó thuộc tầng lớp lao động được gán cho sự tử tế, và khôn ngoan.

Cách tiếp cận mang tính nhị nguyên này dù thỏa mãn bản năng cảm xúc, lại là một sự đơn giản hóa thô thiển đối với những tình trạng kinh tế - xã hội phức tạp. Giới giàu hầu như lúc nào cũng được khắc họa như những nhân vật phản diện biếm họa, bị tước bỏ sự tinh tế hay chiều sâu tâm lý. Ngược lại, các nhân vật xuất thân lao động thường được trao cho một thứ thuần khiết đáng ngưỡng mộ.

Mạch truyện cũng diễn tiến theo một lộ trình quen thuộc: bộ phim mở đầu bằng việc xác lập ranh giới giai cấp, leo thang xung đột giữa các nhóm, rồi kết thúc hoặc bằng sự chấp nhận bi quan rằng thế giới là một nơi bất công, hoặc bằng một sự thỏa mãn tạm thời khi vài cá nhân giàu có bị hủy hoại còn phần vinh quang lại thuộc về người nghèo. Điều đáng nói là những tác phẩm hầu như không bao giờ nghiên cứu và đưa ra những lựa chọn hay các giải pháp để có thể thay đổi hẳn cấu trúc kinh tế – xã hội. Nhân vật chính có thể chiến thắng, nhưng họ vẫn chỉ là một con kiến nhỏ bị thao túng bởi tầng lớp thượng lưu. Hệ thống vẫn còn nguyên vẹn, tồn tại như một sự thật bất biến của đời sống.

Các bộ phim như Succession đã giải phẫu tâm lý của giới siêu giàu và quyền lực một cách tinh vi và sâu sắc, nhưng thứ kết quả mà bộ phim này mang lại chỉ là người xem được chứng kiến cách cuộc đời của những tỷ phú xấu xa bị hủy hoại bởi các tỷ phú xấu xa khác.

Một ví dụ khác là series Severance do Apple TV+ sản xuất. Tác phẩm đã giành được nhiều giải Emmy này vận dụng lý thuyết Marxist và khái niệm hauntology (ám ảnh học) để phơi bày sự bóc lột không ngừng nghỉ của chủ nghĩa tư bản vào ý thức người lao động và phẩm giá con người. Những nhân vật trong phim là nhân viên của Công ty công nghệ Lumon Industries, và mỗi người trong số họ đều phải trải qua một cuộc phẫu thuật não trước khi bắt đầu công việc. Họ bị tách rời thành hai bản thể bên trong cùng một bộ não. Người ở “ngoài” sẽ không phải trải qua 8 tiếng làm việc mỗi ngày, họ chỉ cần đến công ty và chớp mắt một cái là họ đã tan làm. Còn người bên “trong” sẽ chỉ biết làm việc, và họ mãi bị mắc kẹt tại công ty đó. Dù Severance là một trong những series phim hay và nổi bật nhất những năm gần đây, nhưng oái oăm là sự phê phán nạn bóc lột trong phim lại đến từ một trong những tập đoàn tư bản mạnh nhất thế giới là Apple.

Nền kinh tế phát trực tuyến đã tạo ra những động cơ méo mó, làm thay đổi tận gốc mối quan hệ giữa người sáng tạo nội dung và chủ đề mà họ khai thác. Các biên kịch ngày càng phải làm việc trong điều kiện bấp bênh của những công việc thời vụ và làm tự do, rơi vào vị thế vừa phải chỉ trích hệ thống, vừa bị hệ thống ấy bóc lột. Tình thế ấy tạo ra một vòng lặp mà trong đó trải nghiệm cá nhân về đời sống kinh tế bấp bênh trở thành chất liệu cho sáng tạo, và sản phẩm sáng tạo ấy lại tiếp tục sinh lợi cho chính những tập đoàn duy trì sự bất công đó.

Điều này là một lý do chính dẫn đến những cuộc đình công của Hiệp hội Biên kịch Mỹ (WGA) từ năm 2008 và lần gần đây nhất là vào năm 2023. Cuộc đình công kéo dài 148 ngày này đã làm gián đoạn lịch trình sản xuất của nhiều bộ phim từ Hollywood vốn đang cố gắng vực dậy từ đại dịch COVID-19. Nhiều biên kịch cho biết rằng họ thậm chí còn gặp khó khăn hơn trong việc tìm kiếm công việc viết lách và ký kết hợp đồng dài hạn sau cuộc đình công. Tình hình còn trở nên tồi tệ hơn nhân sự ngành công nghiệp điện ảnh dần bị thay thế bởi AI như là một cách tối thiểu hóa chi phí và tối đa hóa lợi nhuận của những tập đoàn lớn.

Thật vừa buồn cười vừa cay đắng khi chúng ta buộc phải trông cậy vào chính những người giàu có để lên tiếng phê phán sự giàu có, bởi họ là số ít duy nhất có đủ phương tiện để khiến tiếng nói của mình vang xa trên phạm vi quốc gia hay toàn cầu - trong khi phần lớn họ sẽ chẳng bao giờ làm điều đó. Những bộ phim này sản xuất ra cảm giác phẫn nộ và căm giận, nhưng lại không mang đến bất kỳ lối thoát nào khác ngoài thứ cảm xúc khuây khỏa trong thoáng chốc.