Theo TS. Vũ Thy Cầm, Viện Sức khỏe Tâm thần (Bệnh viện Bạch Mai), rối loạn sự thích ứng thường xuất hiện trong vòng ba tháng đầu sau đột quỵ, khi người bệnh phải đối diện với biến cố lớn và những thay đổi sâu sắc về sức khỏe, vai trò xã hội, cũng như tâm lí cá nhân. “Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, rối loạn này có thể tiến triển thành trầm cảm sau đột quỵ hoặc rối loạn lo âu mạn tính”, TS. Cầm cho biết.
Bệnh nhân sau đột quỵ đối mặt với rối loạn thích ứng.
Những thay đổi này xảy ra do đột quỵ gây ra những thay đổi vật lí trong não. Mỗi người sẽ có kinh nghiệm trải qua đột quỵ là khác nhau, và đối với nhiều người, họ cảm thấy như họ đã mất đi cuộc sống trước đây. Bất cứ ai phải chịu sự mất mát này sẽ trải qua một loạt cảm xúc để cố gắng chấp nhận thực tại. Cảm giác sốc, chối bỏ, giận dữ, đau buồn và tội lỗi là bình thường khi người đó phải đối mặt với một sự thay đổi lớn trong cuộc sống như vậy.
“Cơn bão kép” từ não bộ và tâm lí
Rối loạn sự thích ứng sau đột quỵ hình thành từ sự tương tác phức tạp giữa tổn thương sinh học trong não và cú sốc tâm lí mà người bệnh phải trải qua.
Người bệnh phải đương đầu với việc mất khả năng vận động, mất vai trò trong gia đình hoặc công việc, cảm giác phụ thuộc, cùng sự thiếu hỗ trợ xã hội khiến họ rơi vào trạng thái stress kéo dài, bất lực và giảm khả năng thích ứng.
Các biểu hiện của rối loạn sự thích ứng thường không rõ ràng, dễ bị nhầm với tâm trạng buồn bã thông thường. Người bệnh có thể cảm thấy chán nản, dễ cáu gắt, bi quan về tương lai, hoặc tránh né tham gia tập luyện phục hồi. Một số người thu mình, phụ thuộc quá mức vào người chăm sóc, thậm chí có hành vi tự hại. Ngoài ra, họ còn gặp rối loạn giấc ngủ, mệt mỏi, chán ăn, giảm tập trung và thường xuyên có suy nghĩ tiêu cực như “tôi là gánh nặng cho gia đình”.
Bên cạnh đó, người bệnh có thể gặp rối loạn cảm xúc không kiểm soát được, hay còn gọi là hội chứng ảnh hưởng giả hành (pseudobulbar affect – PBA). Đây là tình trạng bệnh nhân có những biểu hiện cảm xúc không phù hợp với hoàn cảnh thực tế, chẳng hạn cười trong lúc buồn hoặc khóc vì một điều gì đó không đáng.
Những biến đổi này khá phổ biến ở người sau đột quỵ và có thể khiến họ cảm thấy mất kiểm soát, không còn gắn kết giữa cảm xúc thật và cách thể hiện ra bên ngoài. Điều này dễ dẫn đến mặc cảm, xấu hổ và khó hòa nhập với người khác.
Nhiều người thường nhầm lẫn PBA với trầm cảm, song hai tình trạng này hoàn toàn khác nhau.
Can thiệp sớm – chìa khóa cải thiện phục hồi
Theo các chuyên gia, yếu tố tâm lí là một trong những nhân tố tiên lượng quan trọng cho kết quả phục hồi sau đột quỵ. Những bệnh nhân có rối loạn cảm xúc thường có thời gian nằm viện dài hơn, kết quả phục hồi chức năng kém hơn và chất lượng cuộc sống thấp hơn.
Việc can thiệp sớm giúp cải thiện triệu chứng tâm lí, nâng cao động lực tập luyện và tuân thủ điều trị. Các phương pháp điều trị hiện nay gồm liệu pháp tâm lí, can thiệp xã hội và sử dụng thuốc. Trong đó, liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp điều chỉnh suy nghĩ tiêu cực, tăng khả năng thích ứng, còn liệu pháp gia đình hướng tới việc giúp người thân hiểu và đồng hành cùng bệnh nhân.
Về điều trị bằng thuốc, nhóm thuốc chống trầm cảm SSRI hoặc SNRI như sertraline (Zoloft) được đánh giá là an toàn và hiệu quả, không chỉ giúp giảm triệu chứng trầm cảm mà còn cải thiện khả năng vận động, nhận thức và sinh hoạt hàng ngày. Tuy nhiên, TS. Cầm lưu ý: “Cần theo dõi cẩn thận khi dùng SSRI cùng thuốc chống đông máu hoặc chống kết tập tiểu cầu, vì có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết nhẹ”.
TS. Vũ Thy Cầm nhấn mạnh: “Rối loạn sự thích ứng là phản ứng tự nhiên sau biến cố đột quỵ, nhưng cần được chẩn đoán và can thiệp sớm. Can thiệp đúng thời điểm không chỉ giúp cải thiện sức khỏe tâm thần mà còn góp phần quyết định vào kết quả phục hồi chức năng”.
Sự quan tâm, động viên từ gia đình và cộng đồng, kết hợp với các biện pháp điều trị y học và tâm lí, chính là chìa khóa giúp bệnh nhân vượt qua rào cản tinh thần, lấy lại niềm tin và đạt được sự hồi phục toàn diện. Người nhà nên chủ động đưa bệnh nhân đi khám chuyên khoa tâm thần – tâm lí nếu thấy họ có biểu hiện buồn bã, lo âu kéo dài hoặc né tránh quá trình phục hồi chức năng.
