Những ‘điểm sáng’ tự phát
Gần ba năm nay, cứ mỗi sáng chủ nhật, người dân tổ 1, tổ 3 và tổ 4 đường Nguyễn Xí (phường Trường Vinh, tỉnh Nghệ An) lại mang những túi rác tái chế như chai nhựa, giấy, kim loại… đến nhà văn hóa khối. Tại đây, các hội viên phụ nữ chia nhóm phân loại, cân đo rồi bán cho đơn vị thu mua. Tiền thu được dùng để gây quỹ giúp đỡ những hộ khó khăn trên địa bàn.
Mô hình này được triển khai từ năm 2021 khi thành phố Vinh (cũ) bắt tay thực hiện Đề án “Phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn giai đoạn 2021 - 2025”. Theo đó, Trường Vinh là một trong những phường được lựa chọn thí điểm, gắn kế hoạch phân loại rác với phong trào “tổ phụ nữ 5 không, 3 sạch”.
Trong 50 hộ đầu tiên tham gia, đa số người dân đã biết tách rác hữu cơ để ủ làm phân, gom rác tái chế để bán, lượng rác còn lại giảm đáng kể. “Trước đây gia đình tôi ngày nào cũng một túi rác to, giờ mỗi ngày chỉ còn một nửa. Rác hữu cơ thì tôi bỏ vào thùng ủ, vài tháng có phân bón cho chậu cây, vừa sạch nhà vừa giảm mùi”, một hộ dân khối 13, phường Trường Vinh chia sẻ.
Ngoài lợi ích môi trường, mô hình còn mang giá trị cộng đồng: mỗi tháng, vài trăm ký rác tái chế được bán để hỗ trợ gia đình chính sách, học sinh nghèo. Nhờ vậy, phong trào nhanh chóng tạo được cảm tình và thu hút nhiều hộ tham gia.
Tuy vậy, việc phân loại rác tại nguồn ở phường Trường Vinh nói riêng và tỉnh Nghệ An nói chung vẫn chủ yếu dừng ở các mô hình nhỏ lẻ, chưa thể mở rộng đồng loạt và duy trì bền vững. Dù đã được tuyên truyền nhiều kênh, nhiều người dân vẫn chưa biết hoặc chưa quen phân loại rác. Ở nhiều tuyến đường, rác hữu cơ, rác tái chế và rác còn lại vẫn được bỏ chung vào một túi.
Thực tế này khiến nhiều người đặt câu hỏi: “Phân loại ở nhà có thực sự cần thiết nếu phía sau không có hệ thống tiếp nhận phù hợp?”. Câu hỏi đó phản ánh mấu chốt: ý thức chỉ có thể duy trì khi người dân cảm thấy nỗ lực của mình được tôn trọng và mang lại kết quả.
Hạ tầng chưa sẵn sàng cho rác đã phân loại
Theo khảo sát, mỗi ngày Nghệ An phát sinh gần 1.850 tấn rác sinh hoạt, trong đó 65% đến từ khu vực nông thôn. Năm 2025, tỉnh thu gom được khoảng 92,4% lượng rác, tỉ lệ xử lý đạt 89,4%. Tuy nhiên, phần lớn vẫn xử lý bằng chôn lấp và đốt thủ công, phương pháp vốn tiềm ẩn nhiều rủi ro ô nhiễm.
Khu liên hiệp xử lý chất thải rắn Nghi Yên - nơi được xem là “điểm tựa” xử lý rác lớn nhất tỉnh, hiện chỉ xử lý được khoảng 800 tấn/ngày, tương đương gần một nửa lượng rác Nghệ An phát sinh hằng ngày. Số rác còn lại được phân tán xử lý tại các bãi nhỏ, công nghệ thô sơ, thiếu kiểm soát.
Trong khi đó, tốc độ đô thị hóa, phát triển du lịch, gia tăng dân số khiến khối lượng rác thải tiếp tục tăng. Nếu không phân loại tại nguồn để giảm tải, các khu xử lý sẽ nhanh chóng quá tải, nguy cơ ô nhiễm môi trường ngày càng lớn.
Ông Phạm Hữu Thắng, Trưởng phòng Tổ chức hành chính, Công ty CP Môi trường và Công trình đô thị Nghệ An, thẳng thắn nhìn nhận: “Hiện tỉnh chưa có nhà máy sản xuất phân vi sinh từ rác hữu cơ, cũng không có nhà máy đốt rác hiện đại. Do đó, dù người dân có phân loại, cuối cùng rác vẫn phải đưa về bãi chôn lấp”.
Không chỉ thiếu nhà máy xử lý, hạ tầng thu gom, vận chuyển cũng chưa phù hợp với mô hình phân loại. Nhiều xe rác, thùng rác, điểm tập kết đều thiết kế theo kiểu gom chung, không có khoang hay hệ thống chứa riêng theo từng loại rác. Điều này khiến công nhân vệ sinh buộc phải thu gom chung, dù người dân đã tách rác từ đầu.
Ngoài ra, nhiều xã, phường thiếu điểm trung chuyển, thiếu dụng cụ lưu chứa rác phân loại và thiếu nhân lực được đào tạo. Quy trình xử lý cũng chưa đồng bộ: rác hữu cơ cần công nghệ ủ; rác tái chế cần thu mua và phân loại sâu; rác còn lại phải đốt hoặc chôn lấp. Nhưng hiện tại, cả ba khâu đều chưa được đầu tư đầy đủ.
Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Nghệ An đề xuất một hướng tiếp cận mới: xây dựng khung giá dịch vụ thu gom, xử lý rác dựa theo mức phát thải của từng hộ. Nghĩa là nhà nào xả nhiều rác sẽ phải trả phí cao hơn; nếu không phân loại thì đơn vị thu gom có thể từ chối nhận rác. Đây là mô hình đã được áp dụng thành công tại nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức… Người dân buộc phải phân loại nếu không muốn tăng chi phí sinh hoạt.
Cùng với đó, Chi cục đề xuất tỉnh cần thu hút đầu tư các nhà máy xử lý rác công nghệ cao; ứng dụng công nghệ trong tái chế – tái sử dụng; đẩy mạnh truyền thông cộng đồng và lồng ghép vào phong trào dân sinh.
Phân loại rác tại nguồn không chỉ là nhiệm vụ của các cơ quan quản lý hay công nhân môi trường; nó đòi hỏi sự tham gia của cả cộng đồng. Nếu thiếu một mắt xích - người dân, hệ thống thu gom, hay nhà máy xử lý - thì cả chuỗi sẽ không vận hành hiệu quả.
Phong trào phân loại rác ở Nghệ An đã có những “mầm xanh” đầu tiên từ các tổ dân cư. Tuy nhiên, để nhân rộng và duy trì bền vững, cần những giải pháp mạnh mẽ như đầu tư hạ tầng đồng bộ, từ thùng rác chuyên dụng, xe thu gom nhiều ngăn, đến công nghệ xử lý phía sau. Tuyên truyền sâu và đúng cách, giúp người dân hiểu phân loại rác chính là bảo vệ sức khỏe gia đình và cộng đồng.
Khi các giải pháp được triển khai quyết liệt và đồng bộ, mục tiêu phân loại rác tại nguồn ở Nghệ An không chỉ dừng lại ở các mô hình nhỏ lẻ, mà sẽ trở thành thói quen thường nhật - một bước tiến quan trọng trên con đường hướng tới môi trường sống xanh - sạch - bền vững.
