Đoản khúc của trăm năm

1. Ấy là ngày 7/7/1977. Chả phải liền mấy con số 7. Mà nhớ lâu là chuyến đi đầu tiên của nghề báo. Đi Đông Triều Quảng Ninh. Anh Lê Văn Ba, Trưởng ban Công nghiệp phụ trách. Anh Mai Nam nhiếp ảnh, Dương Xuân Nam và tôi là quân của anh Lê Văn Ba. Chiếc Mác-Cô-víc màu xanh cũ mèm anh Võ Trường Kế cầm lái. Tiền Phong có anh Võ Trường/ Kế ta xe chạy trên đường băng băng. Về người lái xe ranh mãnh vui tính này có mà kể quanh năm chả hết chuyện. Giờ ngồi gõ lại những dòng này mênh mang nỗi buồn bởi những người trong chuyến đi ấy tất tật đã về với thiên cổ. Trơ khấc còn mỗi mình!

…Tổ công tác ăn ở ngay tại Huyện đoàn. Văn phòng huyện Đoàn có em Vân xinh xẻo. Cảm giác là lạ khi được giới thiệu Vân vốn là một ni cô mới hoàn tục. Người như này đã hơn chục năm tu thì cũng lạ? Mắt bồ câu lúng liếng. Làn da nuột nà. Ông Trưởng ban Lê Văn Ba chiếu cái nhìn lừ lừ về phía Xuân Nam, với tôi rồi kéo hai thằng trở lại với những bàn soạn cho chuyến ra đảo Tuần Châu sắp tới. Tuần Châu là xã đảo của Quảng Ninh thuở ấy chưa nối thông với đất liền. Bài báo đầu tiên của tôi là Ra đảo Tuần Châu được ông Lê Văn Ba chữa đỏ lòe, đỏ loẹt. Đâu phải sự kiện chi to tát. Chỉ là việc phản ánh biểu dương anh em công nhân cơ khí thường xuyên từ đất liền phải ra đảo để bảo hành sữa chữa động cơ Bông Sen 12 mã lực cho mấy loại máy nông cụ.

Những năm cuối 70 ấy, phản ánh phong trào người tốt việc tốt không riêng chi tờ báo Tiền Phong mà là chức năng nhiệm vụ của tất tật các tờ báo khác. Mặt bằng báo chí cứ đều đặn phẳng lì cùng là đơn điệu buồn tẻ như thế! Nhưng khi đó chúng tôi hơi bị hăng. Mà ông Trưởng ban Lê Văn Ba kéo đi khiếp lắm. Đâu có phải chuyến đi nào cũng xe nhà. Không chai mông xe đạp thì xe khách, tàu hỏa. Xuân Nam với tôi cứ chài chãi những Quảng Bình, Nghệ An, Thanh Hóa, Nam Hà, Quảng Ninh… với phong trào “Thi đua sáng kiến cải tiến luyện tay nghề thi thợ giỏi” “Ba xung kích làm chủ tập thể“ Phong trào “Thu nhặt vỏ bao xi măng”…

Liền mấy năm, khi đó chưa có cầu Chương Dương, cầu Long Biên là huyết mạch nối với Thủ đô thường xuyên tắc tị, nhanh thì mấy tiếng, chậm thì non ngày. Hồi ấy, tôi kiếm thêm bằng việc ôm mớ báo đi bán lẻ suốt cái dọc xe cộ tắc tị như thế. Những lần huơ huơ tờ báo vào ca bin có ông tài đương gà gật rồi được mời ngồi lên buồng lái phì phèo thuốc xái, không biết bao lần tôi được lĩnh trọn những nhận xét những tâm sự thẳng tưng của cánh lái xe về tờ báo nơi mình tòng sự. Và cả mặt bằng báo chí nói chung. Có cảm giác dòng chảy cuộc sống một đằng còn báo chí chúng tôi cứ phăm phăm một nẻo?

Rồi thời Nguyễn Văn Linh và “Những việc cần làm ngay” (NVCLN). Những ngày ấy, cả Tòa soạn hối hả, tất bật. Ông Trưởng ban Lê Văn Ba như thoắt thành một người khác. Tôi bám theo ông để tham gia loạt bài “Chúng ăn hối lộ và tham ô” tiếng vang xa trên Tiền Phong. Những chuyến đi đột xuất không chờ, không cần giấy giới thiệu của Tòa soạn của tổ phóng viên xung kích, những Mạnh Việt, Hồ Thu Hiền, Trung Hiền, Xuân Ba… khiến bạn đọc hướng cái nhìn thiện cảm tin tưởng Tiền Phong với những loạt bài đấu tranh chống tiêu cực, hưởng ứng NVCLN như “2000 ngày oan trái” (chuyện oan khiên của Nguyễn Sĩ Lý) Về những ngày ngột ngạt ở Xứ Thanh “Ai chịu trách nhiệm về nỗi oan trái này”. Rồi “Ông già ôm 7 kg đơn từ”… Lần đầu tôi được Giải A (hồi ấy chưa có Giải báo chí quốc gia) Ông Lê Văn Ba sau này có truyện ngắn “Người đàn bà quỳ” nổi tiếng là kết quả những cuộc đi bươn bả, gian nan.

Có lẽ cái câu “thời nào thì báo ấy” hơn là cả một mệnh đề. Tất nhiên Giải Báo chí quốc gia mà tờ Tiền Phong liên tục đoạt được hằng năm không phải phản ánh đầy đủ hoạt động báo chí nhưng là một tiêu chí của sự nhanh nhậy nắm bắt thời cơ cùng mệnh lệnh của cuộc sống của đội ngũ làm báo ngày một năng động!

2. Có lẽ chả có lãnh vực nào xa lạ với báo chí? Lần ấy mấy anh em làm báo chúng tôi được ngồi lâu lâu với Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu trong một cuộc gặp thân mật. Đề cập đến hoạt động của lãnh đạo cấp cao ở nước ngoài, nhân có đồng nghiệp phàn nàn rằng tất tật những chuyến đi ấy chỉ gói gọn trong thông tin của TTXVN mà các báo đưa lại mặc dù rất nhiều hoạt động đối ngoại diễn ra khá phong phú sinh động.

Tôi đã mạnh dạn đề nghị với ông Tổng Bí thư rằng, nên chăng cấp trên trong mỗi chuyến đi như thế chấp thuận cho phóng viên một vài báo (ngoài TTXVN, Nhân Dân, QĐND… đã được mặc định) tham gia trong nhóm báo chí tháp tùng.

May mắn, đề nghị ấy đã được chấp thuận. Mà tôi không rõ lộ trình coi xét ấy đã được thực hiện như thế nào? Khởi đầu là chuyến thăm hữu nghị chính thức của Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu thăm Trung Quốc (1999) Pháp và Italia (2000) và sau này những chuyến thăm của các nguyên thủ như Thủ tướng Phan Văn Khải, Nguyễn Tấn Dũng, Phạm Minh Chính… Chủ tịch Trần Đức Lương, Nguyễn Minh Triết… đều có phóng viên các tờ Tuổi Trẻ, Tiền Phong, Lao Động, CAND… tham gia. Nhiều hoạt động phong phú sinh động, những chuyện ngoài lề trong các chuyến thăm của các vị lãnh đạo đã được nhiều tờ báo phản ánh kịp thời đáp ứng nhu cầu quan tâm chính đáng của bạn đọc.

Cá nhân tôi cũng may mắn được tham gia vào một số cuộc với tư cách phóng viên tháp tùng. Cũng na ná như việc hành nghề trong nước, đến xứ người, ngay từ trước chuyến đi phải chủ động cái cách nắm bắt thông tin từ nhiều nguồn. Đó là bí quyết để có những chuyện bên lề có chất lượng. Cuộc gặp với văn sĩ Blaga Dimitrova, nguyên Phó Tổng thống Bulgari (Năm 2001) cuộc phỏng vấn Thủ tướng Iceland (năm 2002)… đã để lại trong tôi những ấn tượng sâu đậm khi hành nghề ở xứ người.

3. Cảm giác ở Tiền Phong có cái nếp hành xử, quản lý “không quản cái đít mà quản cái đầu”. Quan trọng là chất lượng bài vở của phóng viên đóng góp chứ không phải nhăm nhăm cái việc đi làm đúng giờ hoặc riết róng kỷ luật lao động hoặc sinh hoạt. Tất nhiên không thể bừa bãi, bê tha quá ngưỡng.

Năm xa ấy cũng như nhiều PV trẻ, tôi hăng hái tham gia vào hoạt động của thanh niên Cờ đỏ cơ quan. Những là dựng xe đạp chổng bánh lên giời với những ai đi làm muộn. Cả việc nhắc nhở những anh để tóc rậm, mặc quần ống loe. Nhưng rồi những năm đầu 80, chuyện riết róng ấy chậm dần... Nhớ nhà báo Tất Vinh (Hồng Dương) một cây viết hồn cốt của Tiền Phong hình như anh có tật thích thì mới nhích đến cơ quan? Nhưng chả thấy ai ỏ ê anh chuyện ấy! Mà người ta chăm chắm vào những Feuilleton (chuyện - phóng sự dài kỳ) thể loại mà Tất Vinh có cái tài nối liên tục trên Tiền Phong. Mà Tất Vinh lại có một quá khứ oanh ít liệt nhiều. Những nghi ngờ, đồn thổi thời Nhân văn đã khiến anh không được ký tên thật phải lấy tên con Hồng Dương! Bàn tay ưu ái của Tiền Phong đã giang ra đón Tất Vinh về từ một công trường mà anh đã phải đi lao động cải tạo một thời gian dài. Nhiếp ảnh gia Mai Nam cũng bị hành lên hành xuống bởi chỉ bị tình nghi can dự vào một thứ hành nghề nhưng khi đó bị cấm là chụp ảnh “nuy”. Nhưng Mai Nam đã có mái ấm Tiền Phong để trú ẩn qua giông bão để sau này phương trưởng vạm vỡ nổi danh một nghệ sĩ nhiếp ảnh tài năng với những Giải thưởng quốc tế!

Rồi nhà báo Cao Đình Tường (Tường Vi) một cây viết số má của Tiền Phong (và sau này của nhiều báo khác). Rồi nhà báo Trương Tư. Sau này là Mạnh Việt và cả tôi. Cũng thuộc dạng thích thì mới nhích như thế cả. Lần đi Bãi Bằng nhân sự kiện khánh thành Nhà máy giấy Thụy Điển. Nghe Tường Vi rủ rê tôi với lão lang thang hơn nửa tháng khắp Phú Thọ. Bữa ghé qua Tỉnh đoàn hoảng hồn thấy bức điện báo của Tòa soạn đánh lên giục về ngay. May lần ấy cũng chỉ bị nhắc nhở.

Nói rộng, nói thêm hình như là cái tình của người Tiền Phong.

Có một dạo không ít những phàn nàn về tình trạng lộn xộn cùng chất lượng bài vở ở một số Ban đại diện. Thi thoảng mới gặp nhưng lần nào đụng, tôi cứ thấy lão Minh Toản, Phó Tổng Biên tập buôn dưa lê với anh em không Ban đại diện này thì vùng miền khác. Sau mới nhận ra cái bí quyết để gắn kết họ với Tòa soạn là lấy cái tình thực ra mà đãi mà ứng xử. Năng lực của anh em được tôn trọng được sử dụng qua những bộc bạch cả hai phía. Tình cảm lẫn thông tin được kết nối được cập nhật trên những số báo hằng ngày. Mà hình như cũng là bí quyết để lão nuôi đề tài xôm tụ vùng miền qua những số báo gộp.

Có lần tháp tùng thời Lê Xuân Sơn làm Tổng Biên tập đi mấy địa phương. Thú thực tôi đã nóng mắt chứng kiến lão ngồi chữa (nói đúng hơn là viết lại) bài của một anh thường trú mất đến cả giờ đồng hồ. Nhưng lão cười nhẹ thênh “anh em chưa thạo thì mình phải chịu khó tý cho thành nếp”.

4Tháng 9/1994 và tháng 5/1996 báo Tiền Phong bị khởi tố bởi 2 bài báo mà tôi là tác giả.

Chúng tôi đã phạm vào cái điều, cái tội chết người là “làm lộ bí mật quốc gia”

Chuyện kể ra thì dài. Tôi đã viết và nhiều báo cũng đã đề cập. Tai đã qua, nạn đã khỏi, nhưng vẫn sâu đậm trong tôi cái tình người, tình nghề một thuở một thời ấy.

Tôi đã gặp may bởi cá nhân mình, nói như Ban Biên tập trong buổi tổng kết rút kinh nghiệm, rằng, chỉ có động cơ viết bài không vụ lợi, vì cái chung vì công lý và sự thật. Và chỉ có sự thật mới bảo vệ được người viết lẫn uy tín của Tòa báo.

Nhưng ai bảo vệ mình, bảo vệ sự thật?

Như trên đã nói, chỉ có sự thật chỉ có động cơ không vụ lợi thì mới có sức lây lan kéo theo những người và cá nhân có trách nhiệm có đủ dũng khí để bảo vệ mình.

Cụ thể là những ai và diễn ra như nào? Kể ra thì dài. Có bệnh thì phải vái tứ phương! Công văn của Tòa soạn cùng những lá đơn kêu cứu khẩn cấp của cá nhân tôi, đã tới tấp gửi đi khắp nơi. Và may mắn đã có sự coi xét và hồi âm của cả những vị lãnh đạo nhà nước.

Gặp may nữa, khi việc xảy ra, nội bộ cơ quan Tòa báo Tiền Phong đã rất đoàn kết. Không có việc đổ lỗi chì chiết nhau. Ngay từ đầu, khi đồng cảm với động cơ mục đích viết bài của tác giả, Ban Biên tập cụ thể là các anh Dương Xuân Nam, Lương Ngọc Bộ, Nguyễn Văn Minh đã bình tĩnh thống nhất rằng phải bình tĩnh sáng suốt để cùng anh em phóng viên kiên quyết bảo vệ tác giả bài báo cũng như uy tín của Tòa soạn. Cũng như phải khôn khéo và cương quyết bảo vệ nguồn và người cung cấp tài liệu hợp pháp cho báo.

Nhiều. Rất nhiều cuộc thẩm vấn của cơ quan điều tra đối với 3 vị trong Ban Biên tập.

Những người mà với uy tín cùng cương vị công tác từng quen nghe với những cụm từ “báo cáo, xin phép anh…” nay đối diện với những lạnh lùng hành chính cộc lốc “đề nghị khai tên tuổi, chức vụ, đơn vị công tác” Rồi “tại sao anh duyệt bài báo này? Anh có biết ai cung cấp tài liệu cho tác giả viết bài?”…

Nếu có một cái nghề lãnh đạo báo chí (như Tổng Biên tập và Phó Tổng Biên tập chẳng hạn) thì cũng nên học và làm quen với trình tự lộ trình thẩm vấn với các nhà chức việc? Và cả việc phải hầu tòa nữa? Chẳng hay lãnh đạo Tòa báo tôi đã kịp làm cái việc sẻ chia rút kinh nghiệm với các đồng nghiệp?

Riêng cá nhân tôi đã qua hàng chục buổi thẩm vấn tổn thọ ấy.

Và nữa, trong Ban biên tập mỗi tòa báo nên có sự bổ khuyết vô tình hữu ý khá tự nhiên như… tòa báo Tiền Phong chẳng hạn? Để mà phòng khi hữu sự! Ông Tổng Biên tập Dương Xuân Nam (nhà thơ Dương Kỳ Anh) thì mềm mỏng, cẩn trọng. Ông Phó Lương Ngọc Bộ thì sắc sảo, thẳng thắn. Một ông nhu, một ông cương. Mà cương nhu đều phát tác hiệu ứng phối hợp để bảo vệ điều bất biến: bảo vệ cái đúng, bảo vệ phóng viên, bảo vệ nguồn tin và uy tín của Tòa soạn trong các cuộc thẩm vấn như thế!

Các cuộc thẩm vấn tổn thọ ấy đã lui lại gần 30 năm rồi. Anh Nam, anh Minh đã lần lượt về cõi. Thời nào thì việc ấy. Mạn phép điểm lại một cái nạn. Và cũng là một cái may thôi. Các đồng nghiệp bây giờ hành nghề còn vướng, đụng những rắc rối phức tạp hơn thời chúng tôi nhiều. Nhưng hình như cũng có cái mẫu số chung “bất biến” như thời chúng tôi thì phải?