 |
Tranh: Nguyễn Xuân Hoàng.
Mình có đôi lần về Hải Phòng chơi với anh Tấn, đi cùng với anh Dương Tường, Phạm Xuân Nguyên. Anh Dương Tường thân với anh Bùi Ngọc Tấn thì khỏi phải bàn. Nhóm bạn già Bùi Ngọc Tấn, Xuân Khánh, Phạm Toàn khi nào hội đủ ở Hà Nội thì vỡ trời vì tiếng cười vang to, giọng như lệnh vỡ “chưa thấy mặt người đã nghe tiếng…oát” của hai ông anh Phạm Toàn, Xuân Khánh. Tôi gọi nhóm bạn các ông là U80, bắt chước tiếng Anh thời thượng một chút cho nó có vẻ “hậu hiện đại”, nhưng U này không phải Under (dưới) mà là Upper (trên), vì ông nào cũng là thế hệ 3x đời đầu.
Cánh mấy bác già này mỗi bác mỗi vẻ, sướng khổ thì cũng không ai bằng ai, nhưng đều có cái nét chung, ấy là nói chuyện gì, bàn chuyện gì, tranh cãi vấn đề gì, cũng đều oang oang, rốt ráo và quyết liệt. Chỉ riêng bác Tấn nhà ta thì cười cười. Anh Tấn có vẻ người khắc khổ, nhưng không thấy anh nhăn nhó khó chịu mà hình như nét khắc khổ tự nó nâng chất sống của anh lên hàng đỉnh! Giữa chuyện tào lao thế nào anh cũng rủ rê mọi người đi Đồ Sơn chơi. Tôi là thằng em láo lếu biết tỏng mấy ông anh muốn đi thăm bà chị nữ sĩ “tình riêng bỏ chợ, tình người đa đoan” một thời. Bây giờ chị ngồi vẽ ở nhà cạnh biển nhưng sát núi. Gần đấy mà xa đấy, nhưng xa gần thì khách văn về Hải Phòng vẫn biết rủ nhau nườm nượp xuống chơi. Bọn đàn em chúng tôi mỗi lần theo các ông anh về thăm bà chị, vẫn nghiêng ngó rộn ràng.
Văn giới Hải Phòng mỗi thời có một vài người lừng lẫy. Ví dụ thời chống Mỹ “trường thơ Hải Phòng” (ấy là người ta cứ gọi thế để cho nó nổi bật) có Đào Trọng Khánh, tức Đào Nguyễn. Ông Khánh dân điện ảnh xịn, là tay đạo diễn phim tài liệu nổi tiếng, nhưng thơ cũng rất chất. Chất thơ và chất thợ trong thơ của Đào Nguyễn thời chiến sự ấy chỉ cần đọc một câu này là đủ thấy khi ông viết về Hải Phòng “thành phố như con tàu chở đầy thuốc nổ / cuốn đi thân phận mỗi người”. Đào Trọng Khánh chơi thân với Lưu Quang Vũ từ những tháng ngày sống chết và lận đận của mỗi người trong chiến tranh. Vũ có một bài thơ tuyệt hay nhan đề “Đêm đông chí uống rượu với bác Lâm và bác Khánh nói về những cuộc chia tay thời loạn”:
Thơ Khánh buồn như lòng đất nước
Thơ hay thời loạn chẳng đâu dùng
Vườn cũ cây tàn chim chết cả
Người chơi đàn nguyệt có còn không
Tối đen thành phố đêm lưu lạc
Máy bay giặc rít ở trên đầu
Ba đứa da vàng ngồi uống rượu
Mặt buồn như sỏi dưới hang sâu
Chúng mình không có bom nguyên tử
Chỉ có thuốc lào hút với nhau
Thương nhà thương nước thương cho bạn
Không khóc mà sao cổ nghẹn ngào
Nhắc lại một chút quá khứ thế để thấy những tình bạn văn chương Hà Nội - Hải Phòng thời nào cũng đậm đà, thân thiết. Như chuyện mấy ông bạn già của anh Bùi Ngọc Tấn đang nói đây. Trước đó nữa, và sau đó nữa, bao giờ anh Bùi Ngọc Tấn cũng khuất khuất, hiền hiền, cười cười, nhưng cái “vía” của ông anh thì lại trùm át, nhất là sau cái đận tù ải về. Ông sống lầm lũi bên gia đình và mấy mống bạn già thân. Bạn chí cốt. Rồi ngồi viết. Viết như tên tù “khổ sai”.
Nhớ hồi lẽo đẽo theo Lê Bầu, Dương Tường hai ông bạn cũng lận đận bần hàn nhưng không bao giờ lụi xụi. Các ông bầu bạn đánh đu với các báo, với ngón nghề dịch thuật, che tên, khuất tuổi với những bài báo nước ngoài kiếm sống. Bùi Ngọc Tấn viết văn không bao giờ nghĩ chuyện làm gì cho lớn cho to, viết gì cho dài cho hoành tráng đồ sộ để đời. Mà ông viết, ấy là nhu cầu tồn tại, nhu cầu sống, như con người ta có nhu cầu ăn cơm uống nước, hít thở khí trời vậy. Ông viết văn không cầu kỳ xa hoa điệu đàng, cũng không dễ dãi buông thả. Văn ông không văn vẻ bóng bẩy mà thậm chí văn ông chân chất nhiều hình khối nhưng không thả nổi buông tuồng. Ông có lối nghĩ, lối tư duy thênh thênh nên khi hiện hình ra con chữ thì kỳ khu, khó nhọc. Đọc ông, ta cảm nhận được các cái đận bạn bè ông ai cũng quá đỗi gieo neo. Thế nên khi ông ngồi viết chân dung bạn bè cũng phải có một cách hồi nhớ không giống ai vừa siêu việt, vừa dân giã: kỹ càng, tỷ mẩn, chu đáo như tính khí ông cẩn thận coi trọng tình bạn bè. Mình đọc xong, mình nghĩ ngợi và có lần nói với ông anh: Em phục anh, anh viết chân dung bạn bè cực hay, nhất là anh viết về Nguyên Hồng và Lê Bầu. Bạn bè được làm nhân vật của anh cũng khoái, cũng sướng. Các anh tôn vinh nhau mà không tâng bốc nhau. Ca ngợi nhau mà không cho nhau đi tầu bay giấy. Bùi Ngọc Tấn viết về bạn bè tự nhiên như thường ngày cần nhau, chơi với nhau, xa xa thì nhớ nhau, giống như mấy anh sống với nhau có lúc cáu tiết, có khi ôn hoà dễ dãi vậy.
 |
Nhà văn Bùi Ngọc Tấn trong chuyến thăm Hoa Kỳ.
Mình đọc và thích anh Lê Bầu qua cách viết của Bùi Ngọc Tấn mà mình cứ tiếc mãi là vô duyên chưa bao giờ được gặp anh. Nhiều lúc mình chỉ nghe mấy ông anh kể về Lê Bầu rồi mình cũng hình dung ra anh. Đó là một người cần mẫn chu đáo với bạn bè với câu chữ, mỗi lần dịch thuật hay viết lách. Bùi Ngọc Tấn đi đi về về Hà Nội - Hải Phòng đều qua cửa Lê Bầu. Nói về việc viết tiểu thuyết, ông cười cười bảo có lúc viết mình lên cơn như lên đồng. Văn chương ăn nhau ở cái cốt lõi, ấy là cái sự thật. Sự thật rành rành mà viết không thật được, ấy là vì cái lòng mình vẫn chưa thành thật. Hay nói huỵch toẹt ra là còn giả dối, còn sợ hãi. Chứ nếu mình tình thật thì nó bén duyên với người đọc nhanh lắm. Muốn hình thức gì, muốn trò vè gì, muốn tiền hiện đại hay hậu hiện đại, muôn tân hình thức hay cũ hình thức gì gì mà thiếu tấm lòng thành thật thì cũng rứa cả thôi. Hay. Rồi ông bảo, cứ nhớ lại đi! Mới mười sáu mười bẩy tuổi đầu mà đã viết được Bỉ vỏ, Thời thơ ấu như Nguyên Hồng, hỏi không phải người giời sai xuống trần gian làm cái việc ấy thì là người của ai? Chả lẽ người của phe này, phái nọ à? Hay! Hai mươi sáu hai mươi bảy tuổi đầu làm hết việc của một nhà văn lớn rồi bay về Giời như Vũ Trọng Phụng, Hàn Mặc Tử, hỏi không phải người của Giời thì là người của Ai? Quá đúng! Quá hay! Tôi bảo nhiều khi em nghĩ, cụ Nam Cao yêu quý mà còn sống đến giờ thì…Ôi thôi thôi, con xin các cụ cho con vái các cụ một trăm vái. Con không dám tưởng tượng lung tung nữa đâu ạ.
*
Có hôm trời mưa lâm thâm, rét ngọt, anh Dương Tường gọi điện thoại gợi ý: “Đỉnh ơi, thịt chó đê”. Tôi điện cho Nguyên. Nguyên sốt sắng gầy cuộc nhậu gọi cho anh Phạm Toàn, Xuân Khanh. Hai ông anh là hai cái loa, hai cái ông anh to mồm này “được nhời như cởi tấm lòng” cũng nhiệt liệt hưởng ứng “phong trào thịt chó” hẹn điểm “chiến đấu” ven đê Nghi Tàm. Chưa ngồi xuống chiếu ông nào cũng nhắc: “Tiếc nhỉ, không có thằng Tấn”. Góc chiếu khuyết Bùi Ngọc Tấn, vậy là Nguyên ta gọi điện thoại, giọng anh Tấn trong điện thoại nghe cũng nhẹ nhàng ân cần không ồn ào như mấy ông anh “hoạt náo viên” kia. Mấy anh uống thì ít, ăn thì ít, mà cười mà nói thì nhiều. Ấy là hồi đó các bác cũng đều đã kha khá tuổi rồi, chả hiểu thời trai trẻ thì các bác mần răng hề? Bây giờ thảy đều U (pper) 80 mà các bác vẫn nói say sưa, cười bất tận. Anh Phạm Toàn hỏi tôi, Đỉnh ơi, mày mấy nhỉ? Hồi ấy tôi năm mươi nên tôi bảo năm mươi. Đúng hơn, tôi nói: “Em năm sọi”. Ông bảo, úi giời sướng thế. Tao mà năm mươi như mày thì chết với tao! Chả biết ông anh đả được ai mà dọa! Ông bảo ông chuyên tắm nước lạnh. Ngày nào ông cũng bơi hai tiếng. Khiếp! Hồi ấy thì bác mới sáu mươi ngoài. Nhưng thế thì cũng đáng khiếp thật. Sách ngày đọc trăm trang. Bơi hồ ngày vài trăm mét. Chén ba bát cơm rau. Đi xe bus. Ngồi chơi thì nói to cười lớn. Làm gì cũng cật lực, ấy là hai bác Xuân Khánh, Phạm Toàn. Các cụ bảo có tài có tật. Tài đấy, tật đấy. Bác Bùi Tấn có lần bảo tôi, mấy “tay ấy” có tài lớn. Mà tài lớn đáng yêu lớn, thói tật lớn cũng đáng yêu lớn! Chả biết cái thói tật “lớn” nào của các bác, nhưng tài lớn với nghề viết văn đọc sách thì tôi bái phục.
Văn chương ăn nhau ở cái cốt lõi, ấy là cái sự thật. Sự thật rành rành mà viết không thật được, ấy là vì cái lòng mình vẫn chưa thành thật. Hay nói huỵch toẹt ra là còn giả dối, còn sợ hãi.
Nhà văn Bùi Ngọc Tấn
Hồi anh Xuân Khánh cho in tiểu thuyết “Miền hoang tưởng” mình còn ở trại viết Quân khu V (Đà Nẵng). Cũng may hồi ấy được anh Thái Bá Lợi đem từ Nhà xuất bản Đà Nẵng về cho. Đọc, thấy mê li. Đây là cuốn tiểu thuyết cho mãi tới bây giờ đọc vẫn sướng. Lần đầu tiên đọc Xuân Khánh, mình phục lối viết văn đẹp và pha chút huyền ảo đầy gợi cảm. Mình đang nức nở khen thì anh Lợi hóm hỉnh bảo, nói khe khẽ tí, cuốn này người ta đang “oánh” đấy. Tôi không hiểu. Anh Lợi chua chát bảo: “Hay nên phải oánh!”. Càng không hiểu. Tối tăm mãi rồi cũng phải hiểu ra. Sau đọc “Hồ Quý Ly”, rồi “Mẫu Thượng ngàn”; “Đội gạo lên chùa” thì càng hiểu anh Xuân Khánh vì sao anh to mồm. Nói to cười to, viết “to”. Viết dài mà sống thì kín đáo khẽ khàng. Nghe đồn trong ngăn kéo của anh còn có bản thảo tiểu thuyết “Trư cuồng” viết đã lâu mà chưa “xuất xưởng” được.
Về anh Phạm Toàn, tiếp theo loạt truyện ngắn “hồi xuân” anh như vừa được tạo hoá tiếp thêm sức. Báo Văn Nghệ in của anh mấy truyện “trẻ” liên tù tì. Văn anh cũng đẹp ơi là đẹp. Hình như mấy ông anh này đều có “gu” viết văn đẹp. Đẹp từ cấu tứ đến ý tưởng, câu chữ. Sau này đến tiểu thuyết “Người sông mê” thì mới thấy hình như anh đang mê đang mải tìm tòi. Bắt đầu chuyến mạo hiểm tìm tòi khám phá này chính là sê-ri truyện ngắn “Tình yêu thời @” . Nó lộ diện ông anh “trẻ” này khá chịu chơi, chịu hiểu lớp con cháu @ sau này. Ông thực sự muốn nhập cuộc một cách hào hứng chứ không phải chỉ làm cổ động viên. Nguyên ta đã có một bài thơ dài tặng ông anh cùng họ Phạm này gọi là “Sinh một Phạm Toàn”:
Trời đất sinh ra một Phạm Toàn
cầm tinh con khỉ chốn rừng hoang
hiếu động nghịch tinh tôn hành giả
quậy tung giáo dục với văn đàn
Phác họa chân dung mấy ông anh U(pper)80 rất đáng yêu mà cũng quá khó. Khó vì mấy ông anh đều là những cá tính xương xẩu. Rất cởi mở nhưng không dễ thoả hiệp. Rất thông minh và sắc sảo, sẵn sàng chơi tay bo tranh luận đến cùng. Thích và yêu các ông anh, nhưng cũng rất chờn mấy ông anh. Các ông anh này phản biện thì em bó tay! Đôi lúc thấy mấy ông anh ngang ngang chương chướng thằng em cũng phải nhu mì. Mà mấy ông anh học thức đều uyên thâm, cái khoản ngoại ngữ thì cao vòi vọi. Ông nào cũng nói tiếng Anh tiếng Pháp veo véo. Đọc thiên kinh vạn quyển. Trí nhớ ông nào cũng siêu phàm. Các vấn đề nghiên cứu của mấy ông anh đều có tính chiến lược. Yêu nghề. Yêu đời, ấy là đặc điểm chung của các ông anh. Anh Toàn có lần bảo mình, tao không sợ thằng sai mà chỉ sợ thằng lười. Thật đúng, gọi mấy ông anh U(pper)80 này là mấy ông anh trẻ mãi không già. Cám ơn cái duyên cái số mình may mắn được “chơi” với mấy ông anh già già tre trẻ đáng kính này.
Bùi Ngọc Tấn viết văn không bao giờ nghĩ chuyện làm gì cho lớn cho to, viết gì cho dài cho hoành tráng đồ sộ để đời. Mà ông viết, ấy là nhu cầu tồn tại, nhu cầu sống, như con người ta có nhu cầu ăn cơm uống nước, hít thở khí trời vậy.
