Tính cộng đồng

Do đồng nhất (giống nhau) cho nên người Việt luôn có tính tập thể rất cao, hòa đồng vào cuộc sống chung. Sự đồng nhất (giống nhau) cũng chính là ngọn nguồn của nếp sống dân chủ - bình đẳng bộc lộ trong các nguyên tắc tổ chức nông thôn theo địa bàn cư trú, theo nghề nghiệp, theo giáp.

Mặt khác, lại cũng chính do đồng nhất mà ở người Việt ý thức về con người cá nhân bị thủ tiêu: Luôn hòa tan vào các mối quan hệ xã hội (với người này là em, người kia là cháu, với người khác nữa là anh/chị…), giải quyết xung đột theo lối hòa cả làng). Điều này khác hẳn với truyền thống phương Tây, nơi con người được rèn luyện ý thức cá nhân từ nhỏ.

Sự đồng nhất (giống nhau) còn dẫn đến chỗ hay dựa dẫm, ỷ lại vào tập thể: “Nước trôi thì bèo trôi”, “Nước nổi thì thuyền nổi”. Tệ hại hơn nữa là tình trạng “cha chung không ai khóc”; “Lắm sãi không ai đóng cửa chùa”… Cùng với thói dựa dẫm, ỷ lại là tư tưởng cầu an (an phận thủ thường) và cả nể, làm gì cũng sợ “rút dây động rừng” nên có việc gì thường chủ trương “đóng cửa bảo nhau”…

Một nhược điểm trầm trọng thứ ba là thói cào bằng, đố kỵ, không muốn cho ai hơn mình (để cho tất cả đều đồng nhất, giống nhau!): “Xấu đều hơn tốt lỏi”; “Khôn độc không bằng ngốc đàn”; “Chết một đống còn hơn sống một người”…

Những thói xấu có nguồn gốc tính cộng đồng này khiến cho ở Việt Nam, khái niệm “giá trị” trở nên hết sức tương đối (nó khẳng định đặc điểm tính chủ quan của lối tư duy nông nghiệp): Cái tốt, nhưng là tốt riêng rẽ thì trở thành xấu (khôn độc không bằng ngốc đàn); ngược lại, cái xấu, nhưng là xấu tập thể thì trở nên bình thường: “Toét mắt là tại hướng đình, cả làng cùng toét riêng mình em đâu!”.

Nguyễn Đình Thiện
(K44 B3, Ngữ văn Đại học Vinh, Nghệ An)