Năm 1946, Toàn quốc kháng chiến, cậu học sinh trung học Nguyễn Hữu Thống (tên nhà báo Mai Nam) hăng hái tham gia cùng nhóm bạn đi vận động tuyên truyền, tổ chức văn nghệ phục vụ đồng bào, dân quân, tự vệ, bộ đội các huyện tỉnh nhà.
 |
| Chân dung nhà báo, NSNA Mai Nam |
Năm 1949, giặc Pháp đánh chiếm Bắc Ninh xây đồn bốt, bắt bớ những người tham gia cách mạng, đốt phá nhà cửa, Nguyễn Hữu Thống cùng một nhóm bạn thoát ly gia đình lên Chiến khu Việt Bắc. Tại đây, Hữu Thống làm việc trong Ban Tuyên huấn Trung ương - Đoàn thanh niên Cứu quốc.
Thời gian này Thống chuyên viết Lito (viết ngược lên mặt đá nhẵn để in báo). Do có năng khiếu về nghệ thuật, Thống tranh thủ học nghề ảnh do nghệ sĩ nhiếp ảnh Tô Uy dạy. Cái tên Mai Nam gắn với nhiếp ảnh từ đó ra đời.
Mai Nam đến với nhiếp ảnh bằng sự đam mê, cần cù, khiêm tốn học hỏi. Mai Nam còn chơi được vài nhạc cụ như đàn Accodeon, Guitar thành thạo, thường tham gia các buổi liên hoan văn nghệ, đệm đàn cho các tốp ca, đồng ca, múa biểu diễn trong những ngày tổ chức sự kiện văn nghệ, lễ, Tết…
 |
| Tác phẩm: Đi trực chiến của tác giả Mai Nam |
Là người khiêm tốn học hỏi, Mai Nam luôn tranh thủ gần gũi các văn nghệ sĩ nổi tiếng lúc bấy giờ như Văn Cao, Xuân Diệu, Bùi Xuân Phái, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Đình Thi… Ông nhìn tôi cười, tâm sự: “Lẽ ra mình phải theo con đường âm nhạc hay hội họa, không hiểu sao tôi lại mê môn nhiếp ảnh và gắn bó với nó suốt chặng đường cuối cuộc đời”.
Nói đến cố nhà báo - nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Mai Nam thì mọi người đều biết đến tên tuổi ông. Trọn cuộc đời, nhà báo Mai Nam đã cống hiến cho sự nghiệp nhiếp ảnh báo chí nước nhà với kho tàng hàng ngàn bức ảnh với nhiều thể loại: Chiến tranh đánh phá miền Bắc, lao động sản xuất, công nhân đứng máy, những đoàn chiến sỹ bộ đội trên đường ra tiền tuyến…
Ông là phóng viên ảnh của tờ báo Tiền Phong - cơ quan Trung ương Đoàn Thanh niên Cứu quốc từ những năm 1953. Ông thuộc thế hệ cầm máy chiến đấu trên mặt trận văn hóa, tuyên truyền suốt thời kỳ chống Pháp và chiến tranh chống Mỹ cứu nước của nhân dân cùng với những cái tên nổi danh trong làng nhiếp ảnh như: Đức Như, Trần Phát, Văn Lượng, Văn Khiêm, Minh Trường, Đinh Đăng Định, Hoàng Linh…
16/11/1953, báo Tiền Phong ra đời, Mai Nam là một trong những cán bộ đầu tiên của báo cùng các đồng nghiệp kỳ cựu của báo Tiền Phong như Tổng Biên tập Nguyễn Thành Dương, họa sĩ Tôn Đức Lượng (anh trai), nhà báo Lê Quân, Vũ Quang, Đỗ Cao Đang… Thời kỳ đầu trong tòa soạn Mai Nam làm nhiều công việc từ viết tin, chạy giấy tờ, sửa mo rát… Khi hòa bình 1954 lập lại ông chuyển về Thủ đô Hà Nội, ông mới là phóng viên chính thức cho đến khi nghỉ chế độ.
Là nhà báo, NSNA, Mai Nam tham gia cùng các chiến sỹ bảo vệ Tổ quốc bằng ống kính của mình, ghi lại từng khoảnh khắc, hình ảnh cuộc sống lao động, chiến đấu của quân và dân ta trong suốt thời kỳ khói lửa của cuộc chiến tranh ác liệt. Ông đã ghi lại hàng ngàn bức ảnh có giá trị lịch sử, từ trận pháo bảo vệ bầu trời miền Bắc với những nòng súng hướng thẳng lên bầu trời, sẵn sàng nhả đạn diệt giặc, đến các chị nữ dân quân tự vệ vừa rời xưởng máy đã khoác súng lên vai đến chốt gác làm nhiệm vụ.
Ống kính Mai Nam không bỏ qua những hình ảnh “tất cả vì tiền tuyến gọi, vì miền Nam ruột thịt”. Với từng đoàn trai trẻ trong bộ áo lính, vai đeo ba lô, súng trên vai lên đường hành quân ra mặt trận mà chỉ vừa mới đây thôi họ là những sinh viên ngồi trên ghế nhà trường, những công nhân đứng trong xưởng máy hay các trai làng tay cuốc, tay cày ngoài đồng ruộng…
 |
| Tác phẩm: Cảnh giác của tác giả Mai Nam |
Nhắc đến Mai Nam, người ta thường nhớ ngay đến những tác phẩm ảnh báo chí đã khắc ghi tên tuổi ông như: Cảnh giác, Đi trực chiến, Chạy đâu cho thoát…
Suốt chặng đường chắt chiu, góp nhặt từng hình ảnh cuộc đời, Mai Nam coi máy ảnh là thứ vũ khí sắc bén luôn mang bên mình, để từ đó ông đóng góp một phần nhỏ bé của mình trong thắng lợi thống nhất đất nước năm 1975.
Với những bức ảnh có giá trị cao, ông được đánh giá là có thành tích trên mặt trận thông tin tuyên truyền, và được thưởng Huy hiệu Hồ Chủ tịch ở Việt Bắc năm 1953, được thưởng Huân chương Lao động hạng Nhất về lao động sáng tạo nghệ thuật nhiếp ảnh.
Năm 2007, ông vinh dự được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật cùng nhiều huân, huy chương cao quý khác.
Những khoảng khắc giản dị về Bác Hồ
Tuy không được phân công đặc trách chụp ảnh Bác, nhưng nhà báo Mai Nam đã nhiều lần chụp được những khoảnh khắc thật giản dị về Người. Đó là hình ảnh Bác xắn quần, bỏ dép lội ruộng cấy mẫu cho bà con xem trên cánh đồng ngoại thành Hà Nội năm 1960; là Bác khi đến thăm các chiến sỹ bên ụ pháo bảo vệ bầu trời Hà Nội; đến với công nhân trong xưởng máy… Nhiều hơn cả là Bác gặp các cháu thiếu niên nhi đồng.
Nhà báo Mai Nam tâm sự: “Chụp ảnh lúc nào cũng thấy Bác cười, nhưng chụp Bác rất khó, vì chưa có nhà nhiếp ảnh nào chụp Bác đẹp như ở đời thường”...
