Không trẻ trung cuồn cuộn như Sê Rê Pók, không vun đầy con nước như Sê San, sông Ba cứ miên thẳm một dòng từ đỉnh Ngọc Linh vời vợi quanh năm mây trắng, qua những vùng đồi núi chập chùng của Kbang, An Khê… rồi chầm chậm về miền hạ du của những đồng lúa xanh rờn Tuy An trước khi tan vào biển Đông ở cửa sông Đà Diễn thuộc thành phố Tuy Hòa.
 |
Quần thể di tích sơ kỳ Đá cũ Rộc Tưng - Gò Đá bên sông Ba, huyện An Khê, Gia Lai. Ảnh: TL Trần Tuấn |
Người ta nói, sông Ba tức là sông Đà Rằng, theo tiếng Chăm cổ nghĩa là dòng sông lau sậy. Chẳng biết đúng không nhưng một đôi lần nào đó, tôi đã nhìn thấy những hư ảo chập chờn trên sông, khi trong muộn màng chiều hôm những tơ trời bứt ra từ bông lau trắng, xoay tít những vòng quay trên sóng nước, như lời từ biệt vô thanh với cuộc chơi trần thế.
Sông Ba ít người biết nhưng lại là con sông dài nhất ở Tây Nguyên và duyên hải miền Trung, tính chi li gần 400 cây số. Ít người biết bởi sông Ba có nhiều tên gọi, qua miền đất nào thì mang tên miền đất đó. Từ những nhánh sông nhỏ chưa có dấu chân người ở núi Ngọc Rô, nơi đầu nguồn sơn hệ Ngọc Linh của dãy Trường Sơn hùng vĩ cho đến sông Đà Rằng ở cuối nguồn thuộc địa phận tỉnh Phú Yên, sông Ba đã bươn bả qua hai tỉnh Kon Tum và Gia Lai. Vời vợi thế nên có thể ví sông Ba như là truyền kỳ về vùng đất bắc Tây Nguyên. Dọc theo đời sông là những địa danh như KonPlong, Kbang, Đăk Pơ, An Khê, Kong Chro, Ia Pa, Ayun Pa, Krong Pa…, nghe như tên những buôn làng Xơ Đăng, Ba Na trìu mến.
 |
Cảnh sinh hoạt trong một gia đình Ba Na ở làng Pơ Lang, xã Tú An, huyện An Khê - Gia Lai Ảnh: Trần Tuấn |
Nhiều sách chỉ dẫn địa lý ghi rằng sông Ba hợp thành từ 3 phụ lưu quan trọng, đó là sông Ayun bắt nguồn từ núi Krong Hdung cao hơn 1.200 mét, nhập lưu với sông Ba ở thị xã Ayun Pa; sông Krong H’Năng bắt nguồn từ đỉnh núi Chư Tung cũng ở độ cao trên 1.200 mét, nhập lưu với sông Ba ở ranh giới giữa hai tỉnh Gia Lai và Phú Yên; cuối cùng là sông Hinh bắt nguồn từ đỉnh Chư H’Mu với độ cao trên 2.000 mét, nhập lưu với sông Ba tại huyện miền núi Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên.
Năm nào đó, tôi đã cùng với chị Kim Vân, nữ tiến sĩ, người được xem là “bách khoa toàn thư” về vùng đất Gia Lai làm chuyến du khảo trên dòng sông Ba. Nhớ lời chị tâm sự: Sông Ba là dòng sông đầy ắp những giá trị khảo cổ, giá trị lịch sử. Nếu như đầu nguồn và vùng trung du có những địa danh nổi tiếng gắn với dòng sông như An Khê và Tây Sơn thượng đạo, nơi lưu dấu tuổi tên của 3 anh em nhà Tây Sơn, có làng kháng chiến S’Tơr của anh hùng Núp…, thì ở cuối nguồn, nơi cửa sông Đà Diễn từ thế kỷ thứ VII đến thế kỷ thứ XV từng là trung tâm thương mại quốc tế sầm uất. Và cũng không phải ngẫu nhiên mà lịch sử đã từng chọn lựa núi Thạch Bi (tên nôm gọi là Đá Bia) ở hạ du sông Ba làm ranh giới của Đại Việt vào đời vua Lê Thánh Tông (1471), một dấu mốc trong hành trình mở mang bờ cõi của cha ông.
 |
Sông Ba, đoạn chảy qua vùng đất cổ An Khê, Gia Lai Ảnh: Trần Tuấn |
Đời sông cũng trầm thăng như đời người. Nhưng những gì bèo bọt sẽ trôi đi, để lại những kim thạch chìm sâu trong đáy nước. Năm nào đó, tôi đã từng ngồi với anh Văn Đình Thành, nhà sưu tập di chỉ khảo cổ nổi tiếng ở thành phố Kon Tum. Giữa cả vạn rìu đá, rìu đồng mà anh tìm kiếm hàng chục năm qua, đa phần ở những nhánh sông hợp lưu với dòng sông Ba, tôi như nghe tiếng gió thổi từ miền cổ sử. Tôi tự hỏi lòng, mất bao nhiêu lâu, để từ những chiếc rìu đá này được người xưa vỡ vạc nên bộ đàn đá nổi tiếng Tuy An ở cuối nguồn sông Ba?
Đàn đá Tuy An cuối nguồn sông Ba đã trở thành di chỉ khảo cổ nổi tiếng nhưng âm thanh rộn ràng của nó hẳn vẫn còn lẩn khuất đâu đó giữa muôn thác nguồn mà đời sông đi qua. Và tôi nghĩ, sông Ba cũng là “cây đàn muôn điệu” (mượn cách nói của Thế Lữ) ngân mãi khúc tráng ca về người Ba Na can trường nói riêng và đồng bào Tây Nguyên nói chung. Như lời một ca khúc của nhạc sĩ Trần Quý viết về anh hùng Núp, bài hát Ca ngợi anh hùng Núp: “Đây bất khuất Tây Nguyên cao cao. Núi mây điệp trùng gió ào ào. Đây sóng nước sông Ba dâng trào. Người Ba Na như đàn chim ch’rao…”.
 |
Một sông Ba thao thức hồn lau sậy ám ảnh mãi trong tôi. Một sông Ba điệp trùng, chất ngất trầm tích văn hóa vẫn còn đó. Đời sông như đời người, có những thứ ra đi dù lòng còn muốn níu giữ. Thì hẳn vậy, khi những công trình thủy điện, thủy lợi mọc lên, khi những cánh rừng hoang vắng dần cây lá thì đời sông cũng trở nên khúc khuỷu hơn, gập ghềnh hơn.
Mùa xuân này, tôi lại trở về bên sông Ba, giữa miền Tây Sơn thượng đạo. Nhìn sông, nhìn hoa lau chập chờn trên sóng nước, có ai như tôi nhìn thấy dáng hình bà Ya Đố, người con Ba Na của đất Kbang sau trở thành nội tướng của thủ lĩnh Nguyễn Nhạc, người chăm lo lương thực cho nghĩa quân Tây Sơn buổi đầu dựng nghiệp. Bước chân bà đi như bay trên sông, như một nhành hoa lau. Trên sông.
