> Bảo tồn di sản bao giờ số hóa?
> Bia đá Văn Miếu: Mối lo từ đây
 |
| Có rất nhiều đoạn trên bia thời Cảnh Hưng bị đục khoét. Ảnh: Xuân Ba. |
Dẫu lâng lâng cảm giác tự hào vì, Ủy ban ký ức thế giới khu vực châu Á- Thái Bình Dương đã công nhận 82 bia đá ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội là di sản tư liệu thế giới thuộc chương trình ký ức thế giới của UNESCO.
Dẫu biết chính sử đã có nhời rằng, đến đời vua Lê Hiển Tông (năm 1779), Miếu Văn Thăng Long còn vẹn nguyên cả thẩy 116 tấm bia trên lưng rùa đá nhưng do loạn lạc, nay chỉ còn 82 tấm! Thế mà bây giờ ngó khoảng trống hoăm hoắm trên những tấm bia bị đục bỏ đi những người đỗ thời Lê Trịnh và Tây Sơn chợt luống bao đoạn trường cho hậu thế?
Nông thôi và nham nhở, nhưng có cảm giác hoăm hoắm những khoảng trống ấy. Tôi để ý đến hai đoạn. Ấy là những dòng chữ khải ghi công tích của nhà chiến lược kỳ tài kiêm văn sĩ Ngô Thì Nhậm (Cảnh Hưng tam thập lục niên Ất Mùi khoa Tiến sĩ (1775) đề danh bia) và nhà bác học Lê Quý Đôn (Bia Nhâm thân (1752) khoa Tiến sĩ đề danh bi ký).
Vì lẽ chi mà người ta lại khoét miếu hiệu lẫn huân nghiệp của hai vị đi như thế?
Với Ngô Thì Nhậm, phải vì trận đòn thù của Đặng Trần Thường ? Có thể gọi là thức thời khi nhiều ông quan, nhiều danh sĩ nhà Lê đã chủ động đến tìm gặp Nguyễn Huệ tình nguyện giúp rập phục hưng đất nước, trong đó có Ngô Thì Nhậm.
Thấy danh sỹ họ Ngô được trọng dụng, một người là Đặng Trần Thường vốn có mối quan hệ quen biết đến nhờ ông tiến cử. Cung cách khúm núm nịnh bợ của Đặng Trần Thường đã làm ngứa mắt Ngô Thì Nhậm. Ngô tiên sinh đã tỏ thái độ: “Ở đây cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh. Còn muốn vào luồn ra cúi thì đi nơi khác”. Xấu hổ, Đặng Trần Thường đã bỏ đi. Bỏ cả bạn mình là Ngô Thì Nhậm lẫn Quang Trung và vô Nam theo Nguyễn Ánh.
 |
| Bia đâu? Còn trơ mỗi lưng rùa . |
Nhà Tây Sơn mất, Nguyễn Ánh chợt nhớ mối nhục xưa của Đặng bèn trao Ngô cho Đặng xử lý. Khéo khen (?) cho Đặng Trần Thường đã chọn chính nơi cửa Khổng sân Trình này làm địa điểm làm nhục người quen cũ của mình. Sau trận đòn nghĩa đen ấy, Ngô Thì Nhậm về ốm mãi, thổ huyết mà chết.
Ai công hầu, ai khanh tướng, vòng trần ai ai dễ biết ai/Thế Chiến Quốc thế Xuân Thu gặp thời thế thế thời phải thế! Đối lẫn đáp ấy của hai người đó kể ra cũng kinh. Và rồi dằng dặc treo mãi hai cái gương tày liếp ấy cùng tuế nguyệt. Người ta phỏng đoán, Miếu Văn Thăng Long trong tay Nguyễn Ánh và nhà Nguyễn, việc đục đẽo cắt gọt cái tên của danh sĩ họ Ngô ấy thì có khó gì?
Thế còn Bảng nhãn Lê Quý Đôn? Có lẽ chả phải biên ra đây mối thâm giao cùng vận hội long vân giữa chúa Trịnh Sâm với ông quan văn Lê Quý Đôn triều Lê Trịnh. Không có lời nói, việc làm gì mà Chúa không nghe không theo! Hình như đã có sách chép và trích ra mối thâm giao ấy với vị quan kiêm nhà bác học trời Nam.
Có thể nói, huân nghiệp Lê Quý Đôn trở nên rạng rỡ với hậu thế bởi có những năm tháng làm việc ăn ý hào sảng khoát hoạt với vị chúa đa tài lẫn liên tài Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm. Phải chăng mối thâm giao cùng sự liên tài ấy đã khiến tên tuổi vị mưu sĩ lừng danh trở nên nham nhở trên mặt bia thế này?
Một ngày đẹp trời, tốp công nhân làm nhiệm vụ tu bổ di tích Miếu văn khoắng trong hồ giật nảy mình khi phát hiện một cụ rùa đá trầm mình từ đời nảo nào. Có rùa ắt phải có bia? Nhưng lần mò xăm xắn từng milimet bùn tịnh không tìm thấy cái bia nào cả. Và như vậy Miếu văn từng có 83 bia Tiến sĩ chứ không phải 82 như hiện tại?
Bây giờ ngắm cụ rùa đá trơ khấc không có bia trên lưng, giật mình nhớ đến đoạn chép trong chính sử đại loại: Toàn bộ những dòng mỹ hiệu, mỹ tự viết về chúa Trịnh trên các bia Tiến sỹ trong Văn Miếu đều bị đục, xóa chữ. Theo GS Đỗ Văn Ninh, một chuyên gia về bia của Miếu văn, đó là sản phẩm từ thời nhà Nguyễn.
Vua Minh Mạng từng ra lệnh đục bỏ những đoạn ca ngợi công đức họ Trịnh trên một số bia tiến sĩ thời Lê Trịnh tại Quốc Tử Giám. Một số khác cho rằng, các triều sau này không muốn chúa Trịnh đứng ngang với các vua Lê nên đã ra lệnh xóa chữ đi. Có phải tấm bia bị đập mất ấy (còn trơ lại mỗi cụ rùa) là một trong những tấm bia ở Miếu văn bị mất tích từng mang những mỹ hiệu, mỹ tự thời Lê Trịnh?
Chưa hết, không chỉ có đục, bỏ, vua Minh Mạng còn có đạo dụ cấm ban hành bộ Lê sử bản kỷ tục biên vì đã viết những ca ngợi công lao họ Trịnh. Đạo dụ có những dòng như thế này (trích trong Đại Nam văn uyển thống biên, Bản dịch của Trần Văn Giáp):
Cho đến đời Lê Trung Hưng chính quyền về tay họ Trịnh, vua Lê chỉ ngồi ôm hư vị cho nên những điều chép trong bộ ấy đều tôn họ Trịnh mà dìm vua Lê. Những người biên soạn sử sách thời bấy giờ đều là người riêng của họ Trịnh. Nếu để sách ấy lại, người nọ truyền riêng cho người kia xem thì nó sẽ làm chìm đắm lòng người không thể không một phen đem thu hồi mà tiêu hủy đi!
...Trở lại những ô trống trên bia Miếu văn. Bận ấy, tôi có hỏi Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện (Viện nghiên cứu Hán Nôm) thì ông cho hay, chưa có ý kiến hoặc hội thảo nào để bàn việc trám việc sửa ấy cả... Tôi thấy cái cười tuế tóa của vị Tiến sĩ đâm có lý, là cứ để như thế, để có việc (chứ chẳng phải thêm việc?) cho người thuyết minh bia Văn Miếu!?
 |
| Mỹ tự, mỹ hiệu thời Lê Trịnh bị đục phá trên tấm bia đề danh Ngô Thì Nhậm . |
Vậy nên bây giờ càng quý thêm nghĩa cử của PGS Trịnh Khắc Mạnh (Viện trưởng Viện nghiên cứu Hán Nôm) như là việc bổ cứu những khoảng trống của một dòng họ và làm sinh sắc thêm khiếm khuyết của hệ thống bia tiến sĩ Miếu văn?
Ấy là việc ông đang sắp hoàn tất công trình Các nhà khoa bảng dòng họ Trịnh Việt Nam thời Nho học (PGS Trịnh Khắc Mạnh cũng là tác giả cuốn sách dày nhất về văn bia Văn Miếu Văn bia đề danh tiến sỹ Việt Nam dầy 1.000 trang, NXB Giáo dục, 2006; Khổ cuốn sách là 16 cm x 24 cm, trọng lượng 2 ký thuộc loại sách tham khảo đặc biệt).
| Các nhà nghiên cứu Nga, Pháp, Nhật Bản... đã khẳng định qua nhiều công trình nghiên cứu rằng chế độ Lê Trịnh hay còn gọi là lưỡng đầu chế độc đáo, là cái van điều tiết để cân bằng chính trị xã hội, giữ cho riềng mối quốc gia tồn tại phát triển hài hòa. |
Trong công trình mới này, ông thống kê trong suốt chiều dài lịch sử, kể từ người khai khoa đầu tiên của họ Trịnh là Trịnh Phẫu thi đỗ thứ hai khoa thi Thái học sinh (1232) đời vua Trần Thái Tông đến tít tận sau này là Hương khoa Ất Mão niên hiệu Duy Tân thứ 9 (năm 1915) thì dòng họ Trịnh Việt Nam có 166 người thi đỗ đại khoa (Tiến sĩ, Phó bảng) và Trung khoa (Hương cống, Cử nhân), trong đó có 30 người đỗ Tiến sĩ và 136 người đỗ Hương cống.
Những đóng góp của thời Lê - Trịnh trong lịch sử ngàn năm Thăng Long cũng như Đại Việt, chính sử thời trước lẫn thời nay đã nói nhiều. Ông Vũ Oanh - Nguyên Ủy viên Bộ Chính trị phát biểu: “Chúng ta cần xuất phát từ quan điểm của Đảng để đánh giá những thành tựu, công tích của các Chúa Trịnh trong mọi lĩnh vực của thời Lê - Trịnh.
Với lịch sử, ta cần “công minh khách quan”, vừa để khai thác những tinh hoa của quá khứ vừa để sửa đi những nhận thức sai lầm, những oan khuất có thể là do đời sau thêu dệt, hoặc do kỳ thị về quyền lợi, tông tộc... Họ Trịnh lại là một trong số ít các họ có vai trò khá đặc biệt trong suốt cả chiều dài lịch sử mà tới nay vẫn còn nhiều “mảng khuất” không chỉ cần “phủi bụi thời gian” mà còn phải làm phát lộ những “nguồn sáng”...”.
Nhiều nhà nghiên cứu từng khẳng định rằng, không nên dùng khái niệm thời Lê Trung hưng trong cái cách phân kỳ lịch sử mà phải gọi là thời Lê - Trịnh. Các nhà nghiên cứu Nga, Pháp, Nhật Bản... đã khẳng định qua nhiều công trình nghiên cứu rằng chế độ Lê Trịnh hay còn gọi là lưỡng đầu chế độc đáo, là cái van điều tiết để cân bằng chính trị xã hội, giữ cho riềng mối quốc gia tồn tại phát triển hài hòa.
Tôi bất giác nhớ đến những dòng chính sử về tòa ngang dãy dọc nguy nga của hành cung Phủ Trịnh tại Biện Thượng Thanh Hóa (nơi phát tích và thờ chúa tiên khởi Minh Khang Thái Vương Trịnh Kiểm cùng 12 vị chúa Trịnh đã được Nhà nước công nhận Di tích lịch sử). Cơ ngơi hành cung tầm cấp quốc gia ấy đã bị phá trụi. Người bảo dưới thời Nguyễn, người lại bảo dưới thời Tây Sơn, ai mà biết!
Mà bàn xét chi những vô tình những nông nổi của lịch sử, chỉ biết ngậm ngùi cái nỗi nơi tầm cấp một di tích quốc gia, nơi tôn vinh những giá trị của một dòng họ từng ghi bao huân nghiệp suốt chiều dài 249 năm cho lịch sử lại để lúi xùi như thế?
Bởi mãi những năm gần đây, mấy gian thờ tạm mới được dựng lên. Nhưng đến giờ Phủ Trịnh vẫn tiêu điều trống hoác chưa có... cửa! Có lẽ những người họ Trịnh hằng tâm hằng sản cần xúm tay hơn nữa theo phương thức xã hội hóa, chả thể ngồi đợi mãi!
Xuân Ba
