Từ “cuộc chiến” mặn – ngọt
Nhắc đến vùng đất U Minh Hạ (Cà Mau), thường nhiều người sẽ có suy nghĩ đó là nơi xa xôi, hạ tầng kém phát triển, dân cư thưa thớt, cuộc sống người dân khó khăn, hộ nghèo cao... Hiện, trở lại nơi đây, chắc chắn mọi người sẽ ngạc nhiên trước sự thay đổi của vùng đất từng một thời hứng chịu mưa bom, bão đạn của kẻ thù trong chiến dịch “nhổ cỏ U Minh”.
Sáng sớm ở xã U Minh, lớp sương mỏng còn đọng trên những lá lúa loang loáng nước nặng trĩu. Ông Phạm Văn Thưa đứng bên bờ vuông tôm, thả ánh nhìn ra khoảng đồng lúa xong, giọng chậm rãi: “Hồi trước ở đây nghèo lắm, sổ đỏ là nhà nước (ngân hàng - PV) giữ hết. Giờ thì nhờ lúa – tôm, gia đình mới ngẩng đầu lên được”. Câu chuyện của ông Thưa cũng là lát cắt điển hình cho hành trình đổi thay ở vùng đất từng được xem là “vùng trũng nghèo” của Cà Mau – nơi mà suốt nhiều năm, sinh kế người dân bị giằng co dữ dội giữa mặn và ngọt, giữa rừng, lúa và tôm.
Cà Mau - vùng đất từng chứng kiến những cuộc “chiến sinh kế” không tiếng súng mà đầy cam go. Từ cảnh nghèo khó trên đất phèn mặn tưởng chừng như không có lối thoát, con tôm đã trở thành chiếc chìa khóa vàng giúp người dân nơi đây thực hiện khát vọng đổi đời. Hệ lụy là mâu thuẫn mặn – ngọt nảy sinh ngay trong nội bộ xóm làng.
Ông Trần Thanh Liêm, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban MTTQ Việt Nam tỉnh Cà Mau, nhớ lại: “Giữa người muốn giữ ngọt trồng lúa với người muốn lấy mặn nuôi tôm, mâu thuẫn gay gắt lắm. Có khi chỉ vì một con kênh, một bờ đất mà xảy ra tranh chấp”.
Ông Liêm nhứ lại, khi xưa người dân cần lúa gạo, lương thực và thị trường tôm cá chưa có xuất khẩu nên giá trị thuỷ sản lúc ấy không cao. Chính nhu cầu thực tế, chủ trương phải coi trọng lúa gạo, đảm bảo an ninh lương thực. Khi thị trường con tôm có sự chuyển biến, người dân nhận thấy sản xuất thuỷ sản có chi phí thấp, năng suất, sản lượng lại khá cao nên dẫn đến tình trạng tự phát đưa nước mặn vào nuôi tôm.
“Cách làm mới, chưa có chủ trương, lại làm đại trà nên nhiều cán bộ khi ấy cũng từng bị phê bình, kiểm điểm rất nhiều, thậm chí áp dụng các biện pháp ngăn cấm. Bây giờ chúng ta nhìn lại mới thấy đó là sự mâu thuẫn, đấu tranh nội bộ của nền sản xuất của quá trình đi lên, tìm kiếm cái tốt, tìm kiếm cái tích cực. Chúng ta cũng phải rút ra nhiều bài học về thực tiễn của dân, bài học về sát dân để tổng kết cái hay, bài học về đúc về kỹ thuật, kinh nghiệm và bài học về đầu tư”, ông Liêm nhìn nhận.
Sau những bài học đắt giá, Cà Mau dần tìm ra con đường phát triển bền vững hơn, đó là sản xuất thuận theo tự nhiên. Các vùng nuôi được quy hoạch rõ ràng, mô hình lúa – tôm ở vùng ngọt hóa, tôm – rừng ở ven biển được xác lập. Tại xã Khánh Lâm, nơi từng được xem là “đất chết” vì phèn, ông Lê Thanh Sơn chỉ tay ra cánh đồng lúa – tôm xanh mướt: “Hồi trước có năm không có lúa ăn. Từ khi làm lúa – tôm, bà con mới khá lên, lo được cho con cái học hành”. Còn ông Võ Hoàng Toản cười hiền: “Đầu vụ thì có tôm, cua, đến khi mưa xuống có lúa, tôm càng. Cuộc sống giờ êm lắm…”.
Giữ rừng để nuôi tôm
Ở các xã ven biển như Tân Ân, mô hình nuôi tôm sinh thái dưới tán rừng đang mở ra một hướng đi khác. Người dân không còn phá rừng mà xem rừng là “ngôi nhà” của tôm. Từ cách nuôi truyền thống kém hiệu quả, nay người dân đã biết áp dụng các biện pháp kỹ thuật để đạt chất lượng và hiệu quả kinh tế cao. Nhiều hộ dân từng nằm trong diện nghèo, cận nghèo nay đã vươn lên ổn định cuộc sống từ chính con tôm. “Tôm sạch, con nào con nấy bóng, nặng ký hơn tôm nuôi thường”, ông Nguyễn Quốc Khánh chia sẻ.
Theo ông Lê Măng, Giám đốc Hợp tác xã nuôi tôm sinh thái xã Tân Ân, chính việc liên kết, áp dụng đồng bộ kỹ thuật đã giúp bà con vừa giữ được môi trường, vừa nâng cao thu nhập. “Trước đây bà con mình nuôi truyền thống thả vô rồi xổ ra bắt vậy thôi. Từ khi HTX thành lập thì vận động hết các thành viên ứng dụng tiến bộ kỹ thuật thì bà con nuôi tôm được nâng tầm lên và cũng giữ được môi trường thì rất hiệu quả”, ông Ân nói.
Hiệu quả của các mô hình thuận thiên không chỉ thể hiện ở từng hộ dân mà còn phản ánh rõ qua những con số. Đến cuối năm 2024, tỷ lệ hộ nghèo đa chiều toàn tỉnh Cà Mau giảm xuống dưới 1,5%. Riêng xã U Minh, nơi từng có tỷ lệ nghèo cao, nay chỉ còn 0,72%.
Con tôm sinh thái cũng đang giúp Cà Mau tiến xa hơn khi hàng ngàn hecta được xây dựng đạt các chứng nhận quốc tế như ASC, BAP, mở đường cho xuất khẩu bền vững. Theo ngành nông nghiệp tỉnh, mô hình này còn góp phần giảm phát thải khí nhà kính trên 20%, hướng tới kinh tế xanh và khả năng tham gia thị trường tín chỉ carbon trong tương lai.
Ông Lê Hoài Phương - Phó Chủ tịch UBND xã Tân Ân, tỉnh Cà Mau cho rằng, mô hình nuôi tôm sinh thái dưới tán rừng giờ đây được xem là mô mình rất phù hợp với những hộ khó khăn, nghèo, cận nghèo do vật tư đầu vào tương đối thấp. Đặc biệt, thời gian qua có nhiều hộ đã vươn lên thoát nghèo nhờ mô hình này.
Thực tế cho thấy, các mô hình sinh kế gắn với bảo vệ rừng đang phát huy hiệu quả tại vùng rừng ven biển Cà Mau, trong đó nổi bật là mô hình rừng – tôm bền vững có chứng nhận quốc tế (tôm sinh thái – hữu cơ). "Mô hình này giúp người dân vừa duy trì sinh kế ổn định, vừa nâng cao ý thức và trách nhiệm trong bảo vệ rừng ngập mặn, qua đó giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng và góp phần giữ vững diện tích rừng ngập mặn", ông Phan Minh Chí - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau nhận định.
Bên cạnh đó, một số mô hình du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng gắn với rừng ngập mặn bước đầu mang lại hiệu quả tích cực, góp phần đa dạng hóa sinh kế cho người dân ven rừng, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng và du khách về vai trò của hệ sinh thái rừng ngập mặn trong bảo vệ bờ biển và ứng phó biến đổi khí hậu.
Trong thời gian tới, Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau sẽ tiếp tục phối hợp với các sở ngành, địa phương, chủ rừng và đơn vị liên quan rà soát, lựa chọn các khu vực đủ điều kiện để duy trì và từng bước nhân rộng các mô hình sinh kế gắn với bảo vệ rừng, trong đó ưu tiên nhân rộng mô hình rừng – tôm bền vững và các mô hình du lịch cộng đồng phù hợp với điều kiện sinh thái, bảo đảm hài hòa giữa mục tiêu bảo tồn rừng, ổn định sinh kế và phát triển bền vững vùng ven biển.
Chiều buông trên những cánh rừng đước ven biển, tiếng vọng cổ ai đó cất lên giữa không gian yên ả. Từ những “cuộc chiến” sinh kế nhiều nước mắt, người Cà Mau đã chọn cách sống hòa cùng thiên nhiên. Con tôm hôm nay không chỉ là sản phẩm kinh tế chủ lực, mà còn là chiếc chìa khóa giúp người dân nơi địa đầu cực Nam thoát nghèo bền vững, giữ rừng, giữ đất và giữ niềm tin cho tương lai.
Ông Mã Huy - Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông tỉnh Cà Mau chia sẻ: “Mô hình nuôi tôm sinh thái dưới tán rừng và mô hình tôm – lúa của Cà Mau phải nói là hiệu quả rất cao. Không chỉ có hiệu quả về kinh tế mà có hiệu quả về mặt môi trường và xã hội, mang lại thu nhập ổn định. Mô hình này cũng thích ứng với biến đổi khí hậu, ít rủi ro, hạn chế dịch bệnh. Tận dụng điều kiện tự nhiên của Cà Mau tạo nên sản phẩm chất lượng cao”.