Việt Nam là nước xuất khẩu gạo lớn thứ hai thế giới xét về khối lượng, nhưng lại chỉ xếp hàng thứ tư thế giới xét về giá trị xuất khẩu. Khi cánh cửa WTO mở vào cuối năm nay, làm gì để tăng giá trị xuất khẩu “hạt gạo làng ta” và cải thiện đời sống của nhà nông Việt Nam, những người đang đứng trước gánh nặng của cuộc cạnh tranh hàng nông sản toàn cầu.
Chất lượng vẫn là khâu… yếu
Ông Francesco Goletti-Chủ tịch Công ty Nông phẩm Quốc tế (ACI), đưa ra nhận định: “Mặc dù chất lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam đã được cải thiện trong những năm qua, nhưng phần lớn số gạo xuất khẩu sang các thị trường Tây Phi, Inđônêxia, Philippin và Irắc là gạo chất lượng trung bình hoặc thấp.
Giá gạo trong các hợp đồng xuất khẩu có khi thấp hơn chi phí vì Việt Nam còn thiếu kinh nghiệm trong thương mại quốc tế và không có một chiến lược nhằm giảm thiểu rủi ro”. Ông Phạm Tấn Hoà-Trưởng phòng kế hoạch, Công ty Xuất nhập khẩu Nông sản Thực phẩm An Giang, cho biết: “Gạo xuất khẩu Việt Nam chủ yếu là gạo trắng hạt dài, chưa có thương hiệu để nâng cao giá trị.
Tiêu chuẩn gạo xuất khẩu tập trung vào hình dáng, màu sắc, thành phần tấm, độ ẩm là chính. Mặc dù hiện nay nông dân ở An Giang chỉ còn dùng khoảng năm, sáu bộ giống cải tiến do ngành nông nghiệp đưa ra, nhưng do tổ chức sản xuất, thu mua và chế biến chưa tốt, người tiêu dùng cuối cùng vẫn phải ăn loại gạo hỗn hợp hai, ba loại giống. Chính vì lý do đó mà giá bán gạo của Việt Nam không cao, ảnh hưởng đến thu nhập của người nông dân”.
Theo ông Francesco Goletti, Việt Nam cần phải chuyển sang đa dạng hoá các mặt hàng gạo xuất khẩu để bán ở các thị trường cao cấp hơn, nếu muốn cạnh tranh với các nước láng giềng trong việc sản xuất gạo chất lượng cao. Điều này đòi hỏi không chỉ công nghệ sản xuất và xay xát mà cả kỹ năng tiếp thị, xây dựng thương hiệu sản phẩm và tăng cường các mối liên kết trong chuỗi giá trị gồm chu trình các hoạt động sản xuất và dịch vụ.
Những thay đổi đó sẽ tạo nên một chiến lược xuất khẩu gạo mang tính kinh doanh nhiều hơn và thu hút sự tham gia nhiều hơn của khu vực tư nhân trong hoạt động xuất khẩu.Ngoài ra, việc bán được nhiều hơn các loại gạo đã có “thương hiệu” sẽ có giá trị cao hơn ngay tại thị trường nội địa sẽ hướng các hộ nông dân, kể cả các nông dân nghèo ở vùng sâu vùng xa, sang trồng lúa đặc sản.
Nhờ bán được gạo có giá trị cao hơn ở cả thị trường trong và ngoài nước, các nhà xuất khẩu hoặc phân phối, nhà sản xuất và nhà xay xát sẽ có động lực hợp tác với nhau chặt chẽ hơn nhằm đảm bảo chất lượng sản phẩm.
Nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường nội địa
Theo tiến sĩ Đào Thế Anh-Trưởng Bộ môn hệ thống Nông nghiệp, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, gạo Thái Lan vẫn sẽ được bày bán trong các siêu thị Việt Nam, nhà nông Việt Nam vẫn ít có khả năng tăng thu nhập từ trồng lúa nếu chúng ta không đa dạng hoá giống lúa chất lượng cao, khôi phục sản xuất các giống cổ truyền có chất lượng được thị trường ưa chuộng, xây dựng ngành hàng gạo đặc sản để tiêu thụ ở thị trường trong nước mà chúng tôi cho là rất có tiềm năng.
Tiến sĩ cho biết hiện Bộ môn Hệ thống Nông nghiệp đang giúp phục tráng lại giống lúa Tám xoan Hải Hậu nổi tiếng, và tổ chức Hiệp hội sản xuất-tiêu thụ loại gạo này. Sản phẩm gạo tám xoan Hải Hậu được bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng thông qua kiểm soát các khâu sản xuất và lưu thông, nhãn mác, đã được tiêu thụ rất tốt ở thị trường Hà Nội. Mô hình này cho thấy sức mua gạo đặc sản ở Hà Nội và các thành phố lớn là rất lớn và ngày càng gia tăng.
Đồng thời mô hình này còn thu hút được sự tham gia của người nghèo ở Hải Hậu là những hộ nông dân chỉ dựa vào sản xuất lúa. Đặc điểm của mô hình này là phải tác động tổng hợp trong cả khâu sản xuất và lưu thông.Bà Nguyễn Thị Quỳnh Chi-Chủ nhiệm Câu lạc bộ người tiêu dùng nữ thuộc Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ Người tiêu dùng Việt Nam, mong muốn “Bản thân tôi rất mong muốn được mua các loại gạo chất lượng cao và sẵn sàng chấp nhận mua với giá cao hơn nếu gạo đó thực sự ngon.
Tuy nhiên, chất lượng gạo bán trên thị trường hiện nay lại không được đảm bảo và trên thực tế, giá gạo cao không chắc đã là gạo ngon. Nhiều khi giá gạo bị đẩy lên để người bán kiếm lợi chứ thu nhập của nông dân không hề tăng lên.
Gạo Việt Nam cần phải có thương hiệu và có uy tín về chất lượng, không chỉ vì mục tiêu xuất khẩu mà còn để tiêu dùng trong nước. Người Việt Nam có quyền được tiêu dùng loại gạo có chất lượng cao mà họ biết rõ nguồn gốc, tiêu chuẩn và chính họ sẽ là những người tiếp thị cho gạo Việt Nam ở thị trường trong nước và thị trường nước ngoài”.