Sau 1975, niềm vui chưa được bao lâu thì chiến tranh biên giới ập đến từ hai đầu đất nước, cuộc sống bao cấp khắc khổ kéo dài, không nhiều sự quan tâm dành cho ảnh thời chiến. Trường hợp liệt sĩ Lương Nghĩa Dũng, mộ chí của ông nằm đâu đến nay cũng chưa tìm ra.
Nhà nhiếp ảnh của chúng ta hy sinh ngày 1/5/1972 tại Quảng Trị khi 37 tuổi, để lại vợ trẻ và bốn con thơ. Người vợ- chị Lương Thị Nhiễu là một phụ nữ mạnh mẽ kiên cường làm công nhân xây dựng tại thị xã Hà Đông, đã nuôi dạy con trưởng thành, đều tốt nghiệp cao đẳng, đại học. Trái tim đau nỗi đau mất chồng thương con mệt mỏi không muốn đập nữa, phải nhờ máy trợ tim mới sống được đến ngày nay.
Nghĩa Dũng là nhà nhiếp ảnh đặc biệt, rất đặc biệt. Ông vốn là giáo viên vật lý của Tổng cục Chính trị. Chiến tranh đã chuyển hướng nghề nghiệp cho ông. Học và làm nghề ảnh 7 năm, ông đoạt hai giải thưởng cao quí: Năm 2007 là Giải thưởng Nhà nước với tác phẩm Đấu pháo ở Dốc Miếu, năm nay được Giải thưởng Hồ Chí Minh với cụm tác phẩm 5 ảnh Những khoảnh khắc để lại.
Cụm tác phẩm 5 ảnh được Giải thưởng Hồ Chí Minh 2017 của Lương Nghĩa Dũng.
5 năm trước, gia đình cùng đồng nghiệp và bạn bè kết hợp TTXVN lựa chọn những bức ảnh tiêu biểu của Lương Nghĩa Dũng để xuất bản cuốn sách ảnh Việt Nam trong ánh chớp lửa đạn, được Giải A Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam với gần 200 ảnh rút từ trên 2.200 ảnh được biên tập lưu tại TTXVN, gắn liền cuộc đời cầm máy của ông.
Ảnh của Lương Nghĩa Dũng được hai nhà nhiếp ảnh Mỹ Horst Faas và Tim Page tuyển chọn in trong cuốn sách ảnh Hồi niệm (Requiem) cùng với ảnh của các phóng viên ở hai chiến tuyến xuất bản tại Mỹ 1997. Horst Faas và Tim Page là phóng viên Hãng thông tấn AP Mỹ từng cầm máy tại chiến trường Đông Dương. Năm 2014 , ảnh của Lương Nghĩa Dũng được bày tại Liên hoan Ảnh báo chí Quốc tế ở Pháp, in chung với các tác giả Việt Nam trong cuốn sách Người Miền Bắc (Ceux Du Nord) do nhà nhiếp ảnh Pháp Patrick Chaunvel biên soạn, giới thiệu.
Mở lại các tờ báo ở Bắc từ 1966 đến 1972, người ta thấy cái tên Nghĩa Dũng liên tục xuất hiện phần lớn trên trang đầu các số báo. Ông còn có tên Nghĩa Mạnh với các ảnh chụp tại chiến trường miền Nam, và Thoong Chăn với các ảnh chụp mặt trận Lào.
Bộ ba sĩ quan trẻ Nghĩa Dũng, Vũ Tạo, Hứa Kiểm được đào tạo gấp năm 1965 tại Việt Nam Thông tấn xã. Họ được Tổng cục Chính trị biệt phái cùng sĩ quan lớn tuổi Đoàn Tý- từng làm ảnh ở Nam bộ thời chống Pháp, sang Việt Nam Thông tấn xã làm nòng cốt thành lập Tổ ảnh Quân sự. Phía Việt Nam Thông tấn xã có các nhà nhiếp ảnh Lâm Hồng Long, Văn Bảo, Hữu Thứ, Phạm Hoạt, Xuân Lâm, Chu Chí Thành do Văn Bảo tổ trưởng.
Những năm sau chiến sự lan rộng, tổ được bổ sung các sĩ quan trẻ Hồng Thụ, Nguyễn Dĩnh, Ngọc Đản, Hoàng Thiểm. Cả tổ hăng hái xông pha trận mạc, sẵn sàng chia lửa, trong đó Lương Nghĩa Dũng luôn là mũi xung kích tại nhiều mặt trận khốc liệt. Chỉ riêng hai năm 1971, 1972, ông đi liền ba chiến dịch lớn: Đường 9-Nam Lào, Cánh Đồng Chum-Mường Xủi và Mặt trận Quảng Trị 1972.
Ông thường xuyên trực chiến tại các trận địa cao xạ Hà Nội, Hà Tây, Hải Phòng, Hải Dương, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Vĩnh Linh (bắc vĩ tuyến 17), và bất ngờ có mặt ở Gio Linh, Cam Lộ, Đường 9-Nam Lào (nam vĩ tuyến 17), rồi đột ngột xuất hiện ở Xavanakhet, Xiêng Khoảng, Cánh Đồng Chum, Mường Xủi, Sảm Thông , Loong Chẹng( Lào). Ngay sau đó lại thoăn thoắt trên các chiến hào Động Ông Do, Tích Tường, La Vang, Đông Hà, Quảng Trị.
Hơn cả bom tấn, những bức ảnh chống chiến tranh phá hoại của ông và của các nhà nhiếp ảnh Việt Nam trong giai đoạn này đã phá tan màn đen bưng bít uy thế của không lực Hoa Kỳ, đánh sập vỏ bọc khoe khoang sức mạnh vô địch của thủy quân lục chiến Mỹ, đập tan sự tâng bốc “Việt Nam hóa chiến tranh”. Các bức ảnh tại trận địa của Lương Nghĩa Dũng chỉ rõ hỏa lực vượt trội, sức tấn công vũ bão của quân giải phóng.
Năm1968 với trận Khe Sanh, báo chí phương Tây gọi Khe Sanh là “Điện Biên Phủ thứ hai”. Những tấm ảnh chân thực về người lính làm chủ chiến trường của Lương Nghĩa Dũng đã truyền cho độc giả, nhất là các lực lượng vũ trang một niềm tin tất thắng. Cũng không ngẫu nhiên mà bức Đánh chiếm cứ điểm 365 chụp trận mở màn giải phóng Quảng Trị chiều 30/3/1972 trở thành điểm tựa cho cụm tác phẩm Những khoảnh khắc để lại đoạt giải sau này. Một hình ảnh hào hùng và bi thương của người thắng và kẻ thua.
Ảnh cho thấy lô cốt địch mịt mù khói đạn pháo của quân ta, xuất hiện ba chiến sĩ xông lên cứ điểm. Thời khắc này cực kỳ nguy hiểm đối với người lính công đồn, cũng rất nguy hiểm với nhà nhiếp ảnh. Vậy mà Nghĩa Dũng nhanh chóng tiến sát chụp được khung cảnh đó. Trong ảnh còn nguyên thi thể người lính đối phương xấu số ngã xuống ngang cửa hầm. Thật là khoảnh khắc bấm máy xuất thần.
Có thể nói, Lương Nghĩa Dũng thuộc vào những nhà nhiếp ảnh chiến tranh lớn của thế kỷ 20 như Robert Capa, Hoét Faas, Tim Page... sinh ra để dấn thân vào cuộc chiến, đem tính mạng đổi lấy những bức ảnh máu lửa, chân thật. Chỉ có ông và những người như ông mới dám nhìn vào họng súng, và cột khói bom thu vào ống kính những ánh chớp, những quầng lửa hào hùng và bi tráng của cuộc chiến, từ đó bừng sáng lên những gương mặt chiến sĩ kiên cường, sắt đá phi thường quyết tâm bảo vệ Tổ quốc, thống nhất đất nước.
Thật lạ lùng, sao lại có cuộc chiến tranh Việt Nam khốc liệt và kéo dài làm rung chuyển nước Mỹ và thế giới như vậy?
Thật lạ lùng và tuyệt vời, sao lại có Lương Nghĩa Dũng và các nhà nhiếp ảnh hai phía dám chết cho lý tưởng hòa bình của họ như vậy?
Những bức ảnh chiến tranh của Lương Nghĩa Dũng và cuộc đời của ông giúp lý giải phần nào nỗi băn khoăn ấy của thời đại. Chính vì vậy mà nửa thế kỷ trôi qua, ảnh của Lương Nghĩa Dũng càng sáng lên giá trị lịch sử. Giá trị ấy là một bằng chứng chiến tranh, một thông điệp hòa bình.
Lần theo các bức ảnh, người xem ngạc nhiên và khâm phục sức làm việc kinh khủng của Lương Nghĩa Dũng. Ông có mặt ở tất cả các quân binh chủng và các trận đánh ác liệt. Ông thuộc loại phóng viên “tiêu” tốn nhiều phim và máy ảnh nhất, trên 20 lần chết hụt, 4 máy ảnh bị bom vùi hỏng hóc, 2 máy ảnh và những cuộn phim cuối cùng chụp về Quảng Trị gửi về Tổng xã trước khi nhắm mắt cũng bị B52 giội bom mất theo người giao liên.
