Hoa đào, món phở và “tiếng dương cầm trong căn nhà đổ”, một tổng phổ gợi lên thứ cảm xúc riêng về Hà Nội. Lại thêm những chiến lũy, bom ba càng, áo trấn thủ,… sống lại hình ảnh cuộc chiến đấu không cân sức trên đường phố thủ đô mùa đông năm 1946 đầy hào hùng và hào hoa. Nhưng điểm rơi quyết định khiến “Đào, phở…” trở nên hot, tôi cho rằng chính là yếu tố “phim do nhà nước đặt hàng”. Phim làm từ ngân sách sẽ không bán vé mà chỉ phục vụ nhiệm vụ chính trị chiếu miễn phí mỗi năm vài lần vào những dịp kỷ niệm quan trọng, hoặc các kỳ liên hoan phim,… rồi cất vào kho.
Vô tình bị đặt làm "đối trọng" với một bộ phim tư nhân đang làm mưa làm gió các rạp, “Đào, phở…” bỗng nổi lên như một thứ "thân phận", cũng là của hiếm đánh vào tâm lý số đông. Và khi nhu cầu được xem phim tăng cao, thì nhà quản lý buộc phải phá lệ phát hành rộng rãi. Cũng thật trùng hợp, khi tuần đầu tháng 2/2024 mới đây, “Đào, phở…” cùng một vài phim khác được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho phép thí điểm bán vé ra rạp. Lần đầu tiên phim nhà nước đặt hàng được hòa nhập cơ chế thị trường!
Tôi có người thầy thời đại học, được một nhà xuất bản in cho cuốn tiểu luận dạng “nhà nước đặt hàng”. Sách không bán, tác giả được tặng ít cuốn. Muốn bỏ tiền in nối bản thêm một số để tặng bạn bè cũng không được phép. Chuyện này những ai viết sách, in sách đều không lạ lẫm gì.
“Kho tàng sử thi Tây Nguyên” đồ sộ gồm 62 tập với hơn 60.000 trang in ra đời, được xác nhận là “Kỷ lục công trình sưu tầm và xuất bản sử thi Tây Nguyên lớn nhất Việt Nam”; bộ sách cũng được đưa vào danh mục đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. Đây nằm trong dự án Điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản sử thi Tây Nguyên thực hiện từ 2001-2008 với kinh phí ngân sách gần 18 tỷ đồng, đã kịp thời khẩn cấp cứu nguy và gìn giữ một di sản văn hóa quý báu và độc đáo của nước nhà.
Tuy nhiên, hiện kho tàng ấy vẫn im lìm nằm trong các thư viện, cơ quan nghiên cứu mà hầu như không bán (hoặc bán rất ít), và cũng không được số hóa để đến với đông đảo những người có nhu cầu tìm hiểu, nghiên cứu trong và ngoài nước. Trong khi thực tế sinh hoạt cộng đồng các dân tộc hiện nay, do điều kiện xã hội, lịch sử, phong tục tập quán đã thay đổi quá lớn, việc truyền dạy, gìn giữ sử thi đã mai một gần hết. Và giữa thời đại công nghệ này, còn mấy ai đến thư viện để đọc sách.
Hình thức “nhà nước đặt hàng” có thể duy trì và phát huy hiệu quả với không ít loại hình, lĩnh vực đặc thù. Nhưng với văn hóa, nghệ thuật trong kỷ nguyên phát triển công nghiệp văn hóa hiện nay, đã đến lúc cần có sự tính toán, thay đổi cơ chế bao cấp cũ kỹ. Đặt mọi nghệ sĩ vào một cuộc đua sòng phẳng, đúng luật chơi; và không chỉ phim ảnh, sách báo đặt hàng mới có thể phục vụ "nhiệm vụ chính trị"…