Theo tôi, mục đích của một cuộc trưng cầu dân ý phải đạt được và tìm ra được sự đồng thuận cao của đa số cử tri về một vấn đề hệ trọng của đất nước. Muốn vậy, số cử tri tham gia trưng cầu ý dân phải là đa số và phương án lựa chọn cũng phải là sự lựa chọn của đa số cử tri. Quy định như Điều 44 của dự thảo thoạt nhìn có vẻ như đã đạt được yêu cầu nêu trên. Tuy nhiên, nếu đặt ra một số tình huống và làm một vài phép toán thì chúng ta thấy quy định như vậy chưa thỏa mãn hai yêu cầu đó.
Tôi xin nêu ra hai tình huống cụ thể. Một là, trong trường hợp có 3/4 (tức 75%) số cử tri đi bỏ phiếu và 100% phiếu hợp lệ. Trong đó nếu trên 50% tán thành thì cũng chỉ đạt 37%, hoặc nếu 90% phiếu hợp lệ thì chỉ còn có 33%... Xảy ra các tình huống ấy thì số cử tri tán thành một phương án nào đó đều dưới 1/3 tổng số cử tri cả nước, nhưng vẫn phải đưa ra thực hiện theo quy định. Đó là điều chúng ta không mong muốn và tôi tin rằng đó không phải lựa chọn của đa số, sớm hay muộn cũng dẫn đến bất ổn. Tình huống thứ hai, nếu số cử tri đi bầu là 74% (tức là dưới 75%) và tất cả đều lựa chọn một phương án. Nghĩa là đã đạt đồng thuận rất cao, nhưng phương án đó sẽ không được thực hiện vì không đạt được tỷ lệ 75%.
Trên thế giới bây giờ chẳng nước nào dám mong có một cuộc bầu cử, cuộc trưng cầu ý dân đạt được tới 75%. Tôi cũng nói thẳng trong tất cả cuộc bầu cử HĐND, bầu ĐBQH, nhiều thập niên qua, các con số báo cáo đều 95 - 97% cử tri đi bầu, nhưng con số đấy cần xem xét. Tình trạng một người vì vài người, thậm chí vì cả hàng xóm nữa, nên thực tế cũng chỉ có 60 - 70% cử tri đến bỏ phiếu. Trong khi đó bầu cử QH, HĐND là một sinh hoạt chính trị rất lớn, còn đi trưng cầu ý dân thì không dễ, khó bắt buộc, động viên.
Từ phân tích đó, tôi đề nghị chỉ quy định cuộc trưng cầu ý dân là hợp lệ và nội dung trưng cầu ý dân có giá trị thi hành khi được quá nửa số cử tri trong danh sách tán thành. Như thế chúng ta sẽ đạt được cả 2 yêu cầu: có quá nửa số cử tri đi tham gia bỏ phiếu và sự lựa chọn này thực sự là sự lựa chọn của đa số cử tri.
ĐBQH Nguyễn Anh Sơn
