Nằm trên tầng 3 của một toà nhà cổ, đẩy cửa vào, người yếu bóng vía sẽ phải rụng rời chân tay khi trông thấy rất nhiều đầu lâu trắng xóa... Kho xương có một không hai ở Hà Nội này là một tài sản vô giá , không chỉ của Việt Nam mà cả thế giới bởi chỉ cần dựa vào đó, có thể làm sáng tỏ nguồn gốc của loài người...
Chị Nguyễn Kim Thuỷ, người “trụ trì” kho xương, dẫn tôi lên tầng 3 của Viện Khảo cổ. Cánh cửa chưa mở, nhưng hơi lạnh đã rịn ra. Vào trong là căn phòng rộng mấy chục mét vuông, rờn rợn những sọ, răng, ống tay, ống chân người, nhiều màu sắc và kích cỡ.
Có cái đầu lâu trắng như thạch cao, hai hốc mắt đen ngòm gợi cảm giác bí ẩn. Có cái nhỏ hơn, lấm tấm những nốt xanh mốc, xương miệng khép lại như thể đang có điều gì ấp ủ chưa nói. Một vài sọ người nứt toác, cháy sém. Các biến thiên lịch sử, những cơn làm mình làm mẩy của thiên nhiên đã đặt dấu ấn lên chiếc sọ tưởng rất mỏng manh nhưng đã trường tồn mấy nghìn năm nay.
Kho xương cũng là một bộ sưu tập về răng người hết sức đa dạng. Răng to, răng nhỏ, răng ngắn, răng dài, răng sâu, răng khuyết... Có chiếc răng người nhưng không hiểu sao lại dài và nhọn hoắt, cong vút lên trông chẳng khác gì răng của lợn rừng? Đoán được băn khoăn của tôi, chị Thuỷ giải thích: “Đây là răng của các vị sống ở thời kỳ tiền sử. Răng của tổ tiên chúng ta ngày xưa như vậy đó, tiến hoá dần dần mới được như bây giờ”.
Mỗi một bộ xương, một chiếc răng cửa có khi giúp dựng lại cả một giai đoạn lịch sử đã lùi xa hàng thiên niên kỷ. Nhưng việc tìm xương cốt của người xưa là một “hành lộ nan” đầy khó khăn, nguy hiểm và nhiều khi cũng kịch tính, rùng rợn như trong tiểu thuyết đường rừng.
Dấn thân vào nghề khảo cổ đã 20 năm có lẻ, chị Thuỷ trở thành người phụ nữ hiếm hoi, nếu không nói là duy nhất, đã đi khắp đất nước để tìm dấu vết người xưa. Như một thử thách khắc nghiệt cứ đeo đẳng người phụ nữ này, dấu vết của người xưa thường chỉ có những nơi thâm sơn cùng cốc, rất hiểm trở, hoang vắng. Lên khảo cổ các di chỉ thuộc thời kỳ văn hóa Hoà Bình cách đây mấy nghìn năm, chị đã quá quen với cảnh trèo đèo lội suối, ngủ rừng, nhưng tất cả mệt nhọc sẽ tan biến nếu như phát hiện ra một cái hang động cổ.
Nếu trong hang than và bếp đã hoá thạch, thường ở đó sẽ có di cốt người xưa. Trong những ngôi mộ đó, thường có một số đồ trang sức thời bấy giờ như vòng ốc lợn, chuỗi xương cá. Tại di chỉ khảo cổ thuộc thời văn hoá Quỳnh Văn, cạnh di cốt người còn thấy cả những vỏ sò điệp. Chi tiết tưởng như rất bình thường này đã mở ra một giả thuyết đầy lãng mạn nhưng có cơ sở thực tế: biển ngày xưa đã từng vỗ sóng nơi đây.
Chị Thuỷ cũng không nhớ hết mình đã bao nhiêu lần đào các ngôi mộ cổ, đã bao nhiêu lần chui vào các hang sâu rồi tỷ mẩn tìm kiếm ở đó cả tháng trời. Có khi phải đào đất trong hang đưa vào sàng, đãi. Quá trình “đãi đất, tìm di chỉ” ấy nhiều khi kéo dài trong vô vọng. Có lần các nhà khảo cổ Việt Nam và Đức đã mở tiệc liên hoan chỉ vì họ tìm được một chiếc răng của người tối cổ. Đối với những người trong cuộc ấy, chiếc răng nhỏ như hạt đậu đó chứa đựng bí mật cần giải mã của cả một thời đại lịch sử.
Dẫu đã nhiều lần gặp những niềm vui như thế, nhưng chị Thuỷ vẫn không bao giờ quên được lần khai quật di chỉ khảo cổ thuộc thời kỳ văn hóa Đồng Đậu. Cái hố được đào sâu mãi, chừng khoảng 4m, phải bắc thang mới xuống được, đúng lúc ấy, hài cốt của một người đàn ông hiện ra. Các nhà khảo cổ đã reo lên khi thấy một chiếc vòng bằng đá - đồ trang sức xưa trên xương tay của người đàn ông. Cho đến thời điểm này, đó vẫn là chiếc vòng đá cổ duy nhất của khu vực Đông Nam Á được tìm thấy.
Trong lần khai quật di chỉ ở huyện Bá Thước (Thanh Hóa), hai chiếc sọ người được tìm thấy và ngay lập tức các nhà khảo cổ học đã xem nó như báu vật. Hai chiếc sọ người với cái tên Mái đá điều và Mái đá nước giờ đây đã nổi tiếng cả châu Á bởi những giá trị cực kỳ lớn trong nghiên cứu sự hình thành và phát triển chủng tộc. Gần như tất cả những nhà nhân chủng học trên thế giới đều đã đến xem 2 chiếc sọ này.
Biết bao nhiêu chuyến đi vào rừng rậm, hang sâu, dãi dầm mưa nắng nhưng không làm vơi đi lòng yêu nghề của chị Thuỷ. Ngoài 50 tuổi nhưng người phụ nữ này luôn sẵn sàng để lên đường. Và sau mỗi chuyến đi, kho xương người của Viện Khảo cổ thường có thêm “thành viên” mới. Đối với chị, kết thúc một chuyến công tác cũng là sự bắt đầu công việc “nhuận sắc”, “trang điểm” những bộ xương, những hộp sọ người.
Có nhiều sọ người bị nứt toác, vỡ vụn ra, phải tỷ mẩn gắn lại sao cho đúng, cho khớp với hình dạng ban đầu. Có những hộp sọ, chỉ riêng việc gỡ lớp trầm tích bám trên đó cũng mất cả tháng trời. Công việc được làm trong sự vây bọc của hàng trăm bộ xương người. Cái kho của Viện Khảo cổ cũ kỹ và ẩm thấp lắm rồi, không phải con cháu có ý bạc đãi các cụ mà cũng bởi kinh phí eo hẹp. Nhưng mới đây, Viện Khảo cổ đã đầu tư nhiều trang thiết bị để nơi yên nghỉ của các cụ thêm phần yên ấm.
Hoàng thành thực ra chỉ là xưởng thủ công?!
Mới đây, sự kiện tìm thấy Hoàng thành đã làm xôn xao dư luận, nhưng ít ai biết rằng trong lòng đất Hoàng thành, ngoài những hiện vật đã được giới thiệu còn có nhiều bộ xương người. Mỗi bộ xương có được chôn với tư thế và đồ tuỳ táng kèm theo rất khác nhau. Di cốt người trong ngôi mộ ký hiệu BĐ.20.B19.M1 bị vỡ vụn, từ 128 mảnh xương, các nhà khảo cổ đã gắn chắp và phục dựng lại sọ của một cá thể (cách gọi chung một di chỉ người của ngành khảo cổ) nam giới nhuộm răng đen, khoảng 35 - 40 tuổi. Đặc biệt ở phần trán - đỉnh bên trái đầu có một vết chém dài 5cm, sâu 3cm.
Đáng chú ý ở bãi phế thải thời Lê đã phát hiện một hố chôn người tập thể. Sơ bộ ban đầu xác định trong hố có 4 cá thể, điều lý thú là các cá thể này bị trói buộc hai tay, hai chân quặt ra sau lưng và vứt xuống hố. Niên đại ngôi mộ cổ này khả năng vào thời Hậu Lê. Xung quanh những ngôi mộ cổ này còn nhiều bí ẩn mà chị Nguyễn Kim Thuỷ, người trực tiếp nghiên cứu chưa thể công bố vì mọi việc vẫn còn dang dở. Nhưng một nhà khảo cổ đã căn cứ vào các bộ xương đào được để nhận định rằng nơi vừa đào được của Hoàng thành thực ra là một xưởng thủ công của các tù binh?
Kỳ 2: Ngôi mộ cổ linh Đường và bí mật về bà hoàng trong lăng đá.