Khi chúng tôi học sau đại học ở Viện Nghiên cứu Văn hóa, một trong những di sản cần phải đến tận nơi chiêm ngưỡng nghiên cứu về kiến trúc dân gian chính là chùa Trăm Gian. Ngôi chùa cũ, bị tàn phá trong chiến tranh, thiếu sự chăm sóc của con người nên vắng lạnh. Chúng tôi thỏa thuê chụp hình, quay phim, ghi chép từng nét kiến trúc có một không hai của di tích này, đặc biệt là những đường nét chạm trổ của cha ông – một kỹ thuật đặc biệt ngày nay đã thất truyền.
Khi ấy, có người thở than: “Chùa xuống cấp quá!”. Nhưng người khác lại tắc lưỡi: “Chính nhờ đời sống còn nghèo nên mới giữ được ngôi chùa đến bây giờ”, nghe cứ tưởng nói ngược.
Rồi nảy sinh “vụ việc phá chùa Trăm Gian”. Việc tu bổ chùa tốn kém nhiều tỷ đồng. Thay vì tìm cách bảo tồn di sản kiến trúc cổ đặc biệt quý hiếm khỏi xuống cấp, người ta phá dỡ nhiều hạng mục quan trọng. Bao nhiêu năm chiến tranh bom đạn không bị tàn phá giờ ngôi chùa bị phá bằng những đồng tiền thời thị trường. Cảnh chùa Trăm Gian như các cụ thường bảo: “Tiền mất, tật mang”.
Mới đây lại xảy ra việc tháo dỡ Thương xá Tax - một trong những công trình thương mại cổ nhất Sài Gòn, cổ nhất Đông Nam Á, bằng chứng của giao thoa văn hóa Đông – Tây. Người ta tháo dỡ để xây khu thương mại mới.
Vụ chùa Trăm Gian, dân biết được thì ngói lành đã thành ngói nát. Thương Xá Tax khác hơn, công trình giữa lòng thành phố, nhiều báo chí đưa tin sớm, hàng ngàn người dân và các nhà khoa học đồng lòng ký đơn kiến nghị tìm cách bảo tồn. Thành phố hứa xem xét phương cách bảo tồn. Khả năng giữ một phần nào đó của Thương Xá Tax được mở ra.
Hay nhất là một số cơ quan văn hóa nước ngoài cho biết “sẵn sàng bỏ tiền hỗ trợ việc bảo tồn Thương xá Tax”, như dân thành phố nói nôm na “nếu giữ được Thương Xá Tax thì quốc tế họ sẽ cho tiền”. Hóa ra lỗi không phải ở đồng tiền. Có những đồng tiền rót xuống sẽ tàn phá văn hóa cực nhanh, nhưng cũng có đồng tiền chuyển tới sẽ cứu vãn được văn hóa khỏi diệt vong, như người ta thường nói “đồng tiền có hai mặt”, hay “đồng tiền giá trị ở cách chi tiêu”.
