Năm 2015, giá dầu thô lao dốc mạnh, từ mức hơn 100 USD đã giảm xuống còn khoảng 32 USD. Tổng số thu từ dầu khí đã giảm từ 107.000 tỷ đồng năm 2014 xuống còn 66.000 tỷ đồng trong năm 2015, chỉ bằng khoảng 67% so với dự toán. Con số này đã ở mức thấp hơn cả phần nợ đọng thuế (76.000 tỷ đồng).
Tương lai khó đoán định của ngành dầu thế giới đã được nhiều chuyên gia cảnh báo, và Chính phủ cũng tìm giải pháp để khắc phục những tác động tiêu cực, nhất là với nguồn thu Ngân sách Nhà nước. Đa dạng hóa nguồn thu, tăng thu từ nội địa... được xem là những giải pháp ổn định, mang tính dài hạn.
Xu hướng tăng thu từ thuế, phí, đặc biệt là thuế thu nhập doanh nghiệp và thu nhập cá nhân không chỉ có ở Việt Nam mà còn được được nhiều nước trên thế giới áp dụng. Làm một phép so sánh đơn giản, thống kê của Bộ Tài chính cho thấy, mức đóng góp của thuế phí tại Thái Lan là 23%, Indonesia là 16,6%, Lào 23,4%, Malaysia là 24,5%, Ấn Độ là 19,5%... Riêng con số ở Việt Nam mới đạt 15,6%.
Tuy nhiên, việc tăng nguồn thu nội địa, nhất là với thuế phí không phải chuyện dễ dàng, nhất là khi Việt Nam đang áp dụng nhiều chính sách hỗ trợ và ưu đãi doanh nghiệp, nhằm tăng thu hút đầu tư nước ngoài cũng như trong nước.
Hơn nữa, theo TS. Mai Xuân Hùng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, dù nhu cầu cần chi cho an sinh xã hội và phát triển cao, nguồn thu cân đối yêu cầu phải lớn nhưng Việt Nam hiện vẫn chỉ là một nền kinh tế có quy mô nhỏ, có giá trị chưa đến 200 tỷ USD, nên áp lực đảm bảo cân đối lại càng lớn.
Theo thống kê của Bộ Tài chính, trong tổng mức đóng góp từ thuế, phí của doanh nghiệp vào ngân sách thì thuế thu nhập doanh nghiệp chiếm tỷ trọng cao nhất, dù mức thuế đã sụt giảm từ mức 32% (năm 1999) xuống còn khoảng 20% (năm 2015). Trong khi các doanh nghiệp vừa và nhỏ được ưu đãi thuế (mức thuế giảm dần từ 20% rồi xuống 17%), các doanh nghiệp FDI cũng được ưu tiên nhiều về chính sách (hoãn thu thuế doanh nghiệp, hỗ trợ phí thuê đất…), cội nguồn cho mọi giải pháp bền vững với ngân sách dài hạn chính là nguồn thu từ các doanh nghiệp, tập đoàn lớn, bao gồm cả thuế thu nhập doanh nghiệp, thu nhập từ vốn nhà nước lẫn nguồn thu phái sinh là thuế thu nhập cá nhân.
Thực tế cho thấy, trong danh sách 1.000 doanh nghiệp nộp thuế lớn nhất từ năm 2013 đến nay, các doanh nghiệp đứng đầu ngành viễn thông, ngân hàng, hàng không và dầu khí vẫn chiếm những vị trí cao nhất trong top 10. Mức đóng góp tuyệt đối theo đó cũng tăng lên, nhất là ở các doanh nghiệp Nhà nước, như Viettel, Vietcombank, Vietnam Airlines...
Cụ thể, năm 2015, ông lớn ngành hàng không là Vietnam Airlines nộp thuế hơn 4.400 tỷ đồng. Mobifone đóng góp gần 7.000 tỷ đồng, trong khi con số của hai ngân hàng là Vietcombank và BIDV lần lượt lên tới 2.200 tỷ đồng và gần 2.000 tỷ đồng...
Riêng Viettel - với vị trí 2 năm liên tiếp đóng thuế nhiều nhất bảng xếp hạng V1000 – mức đóng thuế lần lượt là 15.000 tỷ đồng (bằng 1/3 tổng số thuế thu được từ 100 doanh nghiệp đứng đầu) và 37.300 tỷ đồng (tương đương gần 1,7 tỷ USD) tăng hơn 2,5 lần. Điều đáng nói là mức đóng góp của riêng Viettel trong top 1.000 đã tăng từ 18% lên 47% và chiếm tỷ lệ ngày càng cao trong top 100 (từ 35% lên 74%).
Ngay trong dự toán thu ngân sách năm 2016, Chính phủ cũng tính toán mức đóng góp của dầu thô chỉ còn gần 55.000 tỷ đồng, chiếm 5% tổng thu, (giảm 5 lần sau 10 năm), và đưa ngành này thành nguồn “thứ yếu” trong ngân sách. Mức thu này sẽ thấp hơn cả đóng góp của thuế thu nhập doanh nghiệp và các khoản thu từ đất đai, dự kiến đạt 63.000 tỷ đồng.
Do đó, giống như Chủ nhiệm Ủy ban ngân sách quốc gia Phùng Quốc Hiển từng nhận định, mọi nền kinh tế sẽ phải trông vào doanh nghiệp để có trạng thái ngân sách ổn định, an toàn.
