Nhà nghiên cứu sử học, khảo cổ học phải chia tay người thầy trong giới nghiên cứu sử học, khảo cổ học-GS. Hà Văn Tấn. Ông trút hơi thở cuối cùng tối 27/11 sau thời gian dài chống chọi bệnh tật.
Trong bộ tứ sử học Đinh Xuân Lâm-Phan Huy Lê-Hà Văn Tấn-Trần Quốc Vượng, GS. Hà Văn Tấn cũng là trường hợp đặc biệt, nhà nghiên cứu uyên bác nhưng đặc biệt do tự học và nghiên cứu.
Ông sinh năm 1937 tại xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh (cùng làng với đại thi hào Nguyễn Du). Đầu năm 1955, sau khi tốt nghiệp lớp 9, ông ra Hà Nội. Sau một năm vừa học vừa làm vất vả, ông vào học khoa Sử, ĐH Sư phạm. Năm 1957, ông tốt nghiệp đại học ở tuổi 20, ở lại trường làm cán bộ bộ môn Lịch sử cổ đại Việt Nam, trường ĐH Sư phạm trực tiếp dưới sự điều hành của GS. Đào Duy Anh.
Suốt gần 50 năm nghiên cứu gắn với giảng dạy, ông bảo vệ luận án tiến sĩ, công bố 298 bài báo, tham luận, nghiên cứu khoa học trên tạp chí trong và ngoài nước, và là tác giả, đồng tác giả nhiều công trình nghiên cứu.
GS. Hà Văn Tấn được phong hàm giáo sư năm 1980, được trao tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân, Huân chương Lao động hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Ba, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhì và Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học - công nghệ (2000) và nhiều huy chương khác.
Đồng nghiệp và học trò luôn ngưỡng mộ GS. Hà Văn Tấn, nhất là ở khả năng tự học, ông thông thạo và sử dụng tốt chữ Hán, tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Đức, tiếng Nhật. Ông học tiếng Đức qua sách tiếng Nga, tiếng Nhật qua sách tiếng Trung Quốc rồi còn tự tìm cách học tiếng Sanskrit (Phạn)- một thứ ngôn ngữ Ấn Độ cổ đại rất khó học thông qua tiếng Đức.
Đánh giá về người bạn cùng thời Hà Văn Tấn, GS. Phan Huy Lê viết: Tác phẩm đầu tay của anh Tấn là hiệu đính và chú thích cuốn Dư địa chí của Nguyễn Trãi do cụ Phan Duy Tiếp dịch, xuất bản năm 1960 lúc anh mới 23 tuổi. Tài năng và phong cách khoa học của anh đã được bộc lộ ngay trong công trình đầu tay này”.
Không chỉ chuyên tâm nghiên cứu sử, sau này GS. Hà Văn Tấn chuyển sang lĩnh vực khảo cổ học và đạt được nhiều thành tựu khoa học. Các nhà khảo cổ hiện nay vẫn luôn nhắc về lời GS. Tấn dặn học trò: “Say mê không đủ, phải bền gan, và có chút ít liều mạng, liều mạng một cách nghiêm túc”.
Đáng tiếc nhất cho nền lịch sử và khảo cổ là năm 2001, GS. Hà Văn Tấn lâm bệnh nặng, không thể đi lại và ảnh hưởng tới trí nhớ. Tuy nhiên ông vẫn giữ được sự minh mẫn.
GS Hà Văn Tấn từng là Chủ nhiệm Bộ môn Phương pháp luận sử học, Khoa Lịch sử (1982 - 2009); Viện trưởng Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học Việt Nam) (1988-2008).
