Nhiều tuần qua, vụ án thương tâm của bé Lê Thị Nhật Linh tiếp tục thu hút sự quan tâm của toàn xã hội. Bố mẹ em đang tập hợp chữ ký của cộng đồng cả trong và ngoài nước để đề nghị xét xử nghi phạm Yasumasa Shibuya với khung hình phạt cao nhất là tử hình.
Nhiều người đã không ngần ngại chia sẻ và kêu gọi cộng đồng hành động, mang lại công lý, thanh thản cho nạn nhân và gia đình. Tuy nhiên, cũng có những luồng ý kiến thận trọng hơn, thậm chí tranh cãi gay gắt về mục đích, tính chất của việc xin chữ ký cũng như tác động của hoạt động này lên quá trình xét xử vụ án.
PV có cuộc trao đổi với ông Hirota Fushihara, tiến sĩ luật, chuyên gia pháp lý người Nhật Bản đang sống và làm việc tại Việt Nam để có cái nhìn rõ ràng và đầy đủ hơn về khía cạnh pháp lý vụ việc.
- Nhiều người thắc mắc và tranh cãi về mục đích của việc gia đình bé Linh xin chữ ký: yêu cầu đưa vụ án ra xét xử, đòi tòa xử công bằng, hay là để thúc đẩy tiến trình xử án. Ý kiến của ông dưới góc độ chuyên gia pháp lý?
- Có nơi ghi bố mẹ cháu xin chữ ký để đòi xét xử vụ án là sai và không có cơ sở. Trước hết, theo thủ tục tố tụng hình sự của Nhật Bản, khi Viện kiểm sát gửi hồ sơ truy tố cho tòa thì tòa phải đưa ra xét xử.
Trong khi đó, theo luật tố tụng hình sự của Việt Nam, dù Viện kiểm sát truy tố, tòa vẫn phải đưa ra quyết định có đưa vụ việc vào xét xử hay không. Khi nào có quyết định rồi thì mới bắt đầu xét xử, đó là sự khác biệt.
Hiện nay, tòa án vẫn đang làm thủ tục tố tụng xét xử, chỉ có điều chưa mở ra phiên tòa công khai xét xử thôi.
Theo tôi hiểu, bố mẹ cháu Linh không hề yêu cầu tòa mở xét xử. Bố mẹ cháu cũng hiểu rằng hiện nay tòa đang làm thủ tục chuẩn bị cho phiên tòa công khai.
Có nơi ghi là đòi tòa xét xử công bằng, rõ ràng ý của bố mẹ cháu Linh là mong muốn bị cáo nếu phạm tội thì hãy để họ chịu hình phạt cao nhất theo pháp luật Nhật Bản.
Chữ ký có giá trị pháp lý nhất định
- Việc xin chữ ký này có được tòa án Nhật thừa nhận không? Có ý kiến cho rằng thu thập đủ chữ ký thì bị cáo sẽ chịu án tử hình, nhưng cũng có ý kiến khác nói việc làm này chỉ mang tính biểu trưng, không có giá trị pháp lý...
- Khi tòa án xác định người này có tội hay không thì đó là quá trình xem xét chứng cứ pháp luật để định tội danh và trong đó chỉ có chứng cứ khách quan hay chứng cứ vật chất. Trong phần này không bao giờ có chữ ký của người dân.
Khi nào tòa án thấy có đủ chứng minh rằng một người có tội, thì khi đó (người này) không còn là nghi phạm nữa, mà là phạm nhân rồi. Tòa án sẽ xem xét xem phạm nhân này nên nhận mức án thế nào. Và tòa án sẽ đưa ra phán quyết cả 2 phần một lúc, bao gồm cả việc xác định người này có tội hay không, và mức hình phạt phải như thế nào.
Theo pháp luật Nhật Bản, hiện nay, 3 tội danh đang được xem xét đối với bị cáo trong vụ này là: Tội giết người, tội cưỡng chế tình dục, tội hủy hoại thi thể. Trong 3 tội danh này, chỉ có duy nhất tội giết người có quy định rằng những người gây ra tội có thể phải chịu một trong ba loại hình: tù thời hạn 5 năm trở lên, tù không có thời hạn, hoặc tử hình. Nói nôm na là từ 5 năm trở lên đến tử hình.
Lực lượng cảnh sát điều tra tại nơi phát hiện thi thể bé Nhật Linh ở thành phố Abiko, tỉnh Chiba, Nhật Bản, ngày 26/3/2017. Ảnh: Mainichi. Những yếu tố đã được nêu trong án lệ đó là những yếu tố được mô tả một cách trừu tượng, nhưng thực tiễn xét xử cho đến nay có thể cho thấy rằng số người bị hại (bị giết) là yếu tố được coi trọng.
Bên cạnh đó, trong những tiêu chí mà án lệ nêu ra, cảm xúc của xã hội, cũng như cảm xúc của gia đình nạn nhân cũng được coi là những yếu tố quan trọng khi tòa án xác định mức hình phạt. Cảm xúc xã hội là một trong rất nhiều yếu tố để tòa án xem xét, tuy nhiên tỷ trọng như thế nào thì chúng ta không thể biết được một cách cụ thể vì đó là sự phán đoán chuyên môn của thẩm phán.
Như vậy, chữ ký có giá trị pháp lý nhất định khi thẩm phán xem xét về mức hình phạt cụ thể. Nên một số luận điểm trên truyền thông hay Facebook nói rằng chữ ký không có giá trị pháp lý là không đúng. Giá trị pháp lý này là có, nhưng chỉ trong phạm vi mà tôi vừa nêu thôi.
- Vậy hoạt động xin chữ ký của bố mẹ bé Linh hoàn toàn tôn trọng hệ thống pháp luật Nhật Bản?
- Cơ sở lý luận về trách nhiệm hình sự được phổ biến ở Nhật Bản thừa nhận về việc đưa cảm xúc xã hội vào cơ sở đánh giá trách nhiệm hình sự. Chữ ký của người dân sẽ được đánh giá nhất định làm cơ sở cho việc đánh giá cảm xúc của xã hội đương đại.
Trong khi đó, một số bạn đang hiểu nhầm rằng tòa án Nhật Bản dựa vào cảm xúc của cá nhân hoặc cảm xúc đám đông làm cơ sở. Tòa án không bao giờ nói rằng 300.000 chữ ký là phải tử hình, 50.000 chữ ký là án chung thân. Tòa án không bao giờ nói như vậy.
Không khiến thẩm phán vội vàng
Bị cáo Shibuya (trái) là hội trưởng hội phụ huynh trường bé Nhật Linh theo học. Ảnh: Asahi. - Thẩm phán được đào tạo để xét xử chỉ theo pháp luật và lương tâm. Và pháp luật Nhật Bản quy định tòa án chỉ xét xử dựa theo pháp luật và lương tâm. Bất cứ yếu tố bên ngoài nào ngoài pháp luật và lương tâm ra cũng không thể can thiệp. Đó là một niềm tin quan trọng của thẩm phán. Thẩm phán vẫn có thể biết phản ứng của xã hội, ý kiến của báo chí, nhưng không ai xử theo những yếu tố đó.
- Vụ xét xử nghi phạm sát hại bé Linh có áp dụng chế độ bồi thẩm đoàn không thưa ông? Xin ông nói thêm về hình thức xét xử này ở Nhật Bản.
- Nhật Bản hiện nay áp dụng chế độ không gọi là bồi thẩm viên mà gọi là thẩm phán viên. Thẩm phán là chuyên nghiệp, được tuyển vào hạn ngạch biên chế. Còn thẩm phán viên được lựa chọn theo từng vụ án, bằng cách bốc thăm ngẫu nhiên đối với những người có nơi thường trú ở khu vực xung quanh nơi có thẩm quyền của tòa án.
Chế độ này chỉ áp dụng cho xét xử sơ thẩm, không áp dụng cho phúc thẩm, đối với một số tội nhưng là tội nặng trở lên, bao gồm cả tội giết người. Cho đến đối với vụ án này, chắc chắn là ngoài thẩm phán chuyên nghiệp, thẩm phán viên sẽ tham gia.
- Không phải là người có chuyên môn pháp lý, liệu thẩm phán viên có bị tác động bởi áp lực dư luận hay cảm xúc xã hội?
- Mục đích của chế độ thẩm phán viên được áp dụng tại Nhật Bản là phản ánh nhận thức phổ thông thông thường của thành viên xã hội vào quá trình xét xử và bản án, để có thể cân đối lại những nhận thức quá chuyên môn của thẩm phán chuyên nghiệp.
Trong quá trình xét xử, theo tôi hiểu, thẩm phán chuyên nghiệp sẽ hướng dẫn (thẩm phán viên) về cách thức đánh giá chứng cứ, cách thức đưa ra nhận định về tội cũng như mức hình phạt. Cho nên tôi nghĩ không có chuyện thẩm phán viên quá bị ảnh hưởng bởi cảm xúc xã hội.
Một người Nhật Bản cầu nguyện tại nơi phát hiện thi thể bé Nhật Linh ở Abiko, gần Tokyo. Ảnh: Kyodo
- Ông có muốn gửi lời gì với những người quan tâm đến vụ việc này và còn băn khoăn nên hay không nên ký?
- Không thể nói mọi người là nên ký hay không. Ký hay không ký, tùy mọi người thôi. Nhưng vấn đề đặt ra là trước khi quyết định, mọi người phải tìm hiểu chính xác là vì sao bố mẹ đang xin mọi người chữ ký. Nếu mình cảm thấy hiểu được, thông cảm được, chia sẻ được thì ký, hoặc có lý do khiến mình không thể ký được, thì không ký. Vấn đề đặt ra là nên biết lý do, hiểu chuyện thực sự là như thế nào, chính xác ra sao thì mới lựa chọn ký hay không.
Có người nói hiện nay rất nhiều người chạy theo việc ký là phản ứng theo hiệu ứng đám đông. Theo họ, đã là hành động theo hiệu ứng đám đông thì là không nên, và vì lý do đó nên không ký.
Nếu có người nói như vậy thì tôi cho là không hợp lý. Nếu như mình biết mình đang là đám đông, thì hãy rời khỏi đám đông để mình trở thành một người biết được câu chuyện, tự tìm hiểu ra để quyết định. Còn người khác nghĩ theo đám đông, liên quan gì tới mình.
Ông Fushihara Hirota là tiến sĩ luật tại Đại học Sophia, Tokyo, Nhật Bản, tốt nghiệp cử nhân luật tại Đại học Luật Hà Nội, tốt nghiệp khóa đào tạo luật sư tại Học viện Tư pháp, và hiện đang là Nghiên cứu sinh Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Ông đang là chuyên gia tư vấn pháp lý cho Uryu Itoga Việt Nam, công ty con thuộc Uryu & Itoga, công ty luật có tiếng tại Nhật Bản.
