Hai Nhất tên thật là Nguyễn Mai A quê ở Ninh Bình. Năm 1969 đi bộ đội và đóng quân tại Hải Phòng, Hai Nhất có sở thích đam mê văn nghệ nên được phân công vào đội văn nghệ của đơn vị. Năm 1978 ra quân, về quê nhưng cuộc sống khó khăn khiến 2 vợ chồng Hai Nhất bồng bế con cái vào Nam lập nghiệp.
Tại Sài Gòn, vợ thuê nhà mở quán buôn bán vặt kiếm sống còn Hai Nhất lang thang đi xin việc làm. Trong một lần đến Hãng phim Giải Phóng, tình cờ gặp đạo diễn Hồng Sến (cố NSND Hồng Sến). Thấy Hai Nhất phù hợp với vai mình đang tìm kiếm, Hồng Sến đã hỏi: “Đang kiếm việc làm à? Có muốn làm diễn viên không?”. Thế là Hai Nhất đi đóng phim.
Hai Nhất vai đồn trưởng Phi trong phim "Mùa nước nổi" Hai Nhất kể từ bộ phim đầu tiên ông tham gia là Mùa nước nổi, đạo diễn Hồng Sến đã cho ông vào vai tên viên đồn trưởng Phi - một kẻ gian ác nhưng lại hèn nhát. Mùa nước nổi sau đó đã đạt nhiều giải thưởng, trở thành bộ phim kinh điển của điện ảnh Việt.
Thành công ban đầu của Hai Nhất trong Mùa nước nổi đã khiến cho nhiều đạo diễn khi lựa chọn những vai phản diện đều nghĩ tới ông. Từ tướng cướp Ba Hổ (Kiếp lênh đênh) cho tới ông Trùm (Kẻ giấu mặt); Tên cướp Hổ Thẹo (SBC)... Dù đóng rất nhiều vai phản diện nhưng ấn tượng nhất mà Hai Nhất để lại với khán giả là vai Ba Cẩn trong Biệt động Sài Gòn (đạo diễn Long Vân). Một kẻ hèn nhát, ham hưởng thụ để rồi phản bội lại đồng chí đống đội, bán mình cho kẻ địch và cuối cùng phải nhận cái chết đau đớn... Với gương mặt dữ dằn và ánh mắt luôn láo liên, gian xảo... Hai Nhất đã thực sự làm lên một vai diễn phản diện đúng nghĩa.
Hai Nhất (Vai Ba Cẩn) trong "Biệt động Sài Gòn" Nhưng năm đầu thập kỷ 90, khi điện ảnh Việt Nam chuyển mình, Hai Nhất là người đầu tiên lập hãnh phim tư nhân mang tên Nhất Phương. Tuy nhiên, các bộ phim do hãng phim Nhất Phương sản xuất như Con thuyền bị đánh đắm, Đi qua lời nguyền, Nụ hôn…lại hướng tới chất lượng nên đã bị các bộ phim “mỳ ăn liền” thời đó đánh bại về doanh thu. Sau mấy bộ phim thất bại, Hai Nhất đã bỏ làm phim, quay về vị trí diễn viên quen thuộc.
Ánh mắt sắc xảo của "ông trùm" Bảy Xoài Năm 2010, đạo diễn Long Vân tiếp tục làm bộ phim Những đứa con biệt động Sài Gòn và ông lại nhớ tới Ba Cẩn ngày nào. Lần này, tiếp tục vào với ông trùm xã hội đen tàn ác Bảy Xoài, Hai Nhất thừa nhận khó hơn là vai Ba Cẩn ngày trước. “Ba Cẩn chỉ là một tên lộ rõ bản chất ham sống sợ chết, sẵn sàng bán đứng đồng đội để mưu lợi. Còn Bảy Xoài, sự tàn ác không thể hiện ra rõ rệt mà nó ẩn khuất sau từng câu nói, từng ánh mắt tưởng chừng rất lịch sự, nho nhã”, ông nói.
Với hơn 30 năm làm nghề, Hai Nhất đã lựa chọn lối diễn xuất bằng ánh mắt. Tất cả sự xảo quyệt, gian ác, và lạnh lùng của ông trùm Bảy Xoài dồn vào đôi mắt đã được người nghệ sĩ này lột tả hết sức sắc xảo, làm nên thành công của bộ phim. Bộ phim Những đứa con biệt động Sài Gòn đã giải Cánh diều Bạc ở thể loại phim truyền hình tại liên hoan phim Cánh diều Vàng 2011. Riêng ông trùm Bảy Xoài được trao giải Diễn viên xuất sắc tại Liên hoan Truyền hình toàn quốc lần thứ 31 diễn ra năm 2011.
Tháng 8/2019, diễn viên Hai Nhất mới được nhận danh hiệu NSƯT khi đã bước qua tuổi 70. So với nhiều người trong nghề thì danh hiệu đến với ông khá muộn màng dù ông có tới gần 40 năm gắn bó với điện ảnh, để lại những vai diễn ấn tượng mạnh mẽ với người xem.
Giải thích vì lý do tại sao danh hiệu lại tới muộn như thế, Hai Nhất cười, nói đùa: “Có lẽ tại tôi thường vào vai nhân vật phản diện nên bị ghét cũng nên”.
Hai Nhất (áo trắng) nhận danh hiệu NSƯT tháng 8/2019 Sau dấu ấn với “ông trùm Bảy Xoài”, Hai Nhất ít nhận lời đóng phim vì lý do sức khoẻ. “Ông trùm”, “Kẻ phản bội”.. một thời giờ vui thú điền viên bên con cháu. Ông bảo cũng thèm làm nghề lắm nhưng sức khoẻ không như trước nên phải lựa chọn vai diễn.
Dịp 30/4, xem lại vai diễn của mình và đồng nghiệp trong Biệt động Sài Gòn, Hai Nhất bảo: “Ngày đó chúng tôi vất vả, nhưng khi tiếp xúc với những chiến sỹ biệt động thực sự và nghe họ kể, chúng tôi mới thấy mình chỉ khắc hoạ được một phần nào đó rất nhỏ về những chiến công của họ. Nếu có điều kiện để làm lại, chúng tôi tin sẽ còn làm tốt hơn nữa để xứng với chiến công mà các chiến sỹ biệt động đã làm nên”.
