Quai bị biểu hiện bằng các triệu chứng: phát sốt, sưng đau tuyến mang tai một hoặc cả hai bên, nhai và nuốt khó khăn vì đau, mệt mỏi, có thể kèm theo viêm đau tinh hoàn và buồng trứng.
Trong y học cổ truyền, quai bị thuộc phạm vi chứng "ôn độc" do nhiệt tà xâm phạm vào kinh thiếu dương gây nên, dân gian thường gọi là "trá tai", "đại đầu ôn", "hà mô ôn".
Về mặt trị liệu, ngoài việc dùng thuốc và châm cứu theo nguyên tắc "biện chứng luận trị" kinh điển, các thầy thuốc y học cổ truyền còn rất chú trọng khai thác vốn kinh nghiệm dân gian cực kỳ phong phú trong quá trình phòng chống căn bệnh này. Dưới đây xin được đưa ra một số ví dụ điển hình để bạn đọc có thể tham khảo và vận dụng khi cần thiết.
Thuốc uống
Bài 1: Rễ cây rẻ quạt tươi (xạ can) 9-15 g, sắc uống ngày một thang chia hai lần.
Bài 2: Huyền sâm 15 g, hạ khô thảo 6 g, bản lam căn 12 g, sắc uống ngày một thang.
Bài 3: Chua me đất hoa vàng 30 g, sắc uống ngày một thang.
Bài 4: Rễ chàm mèo sao vàng 10 g, sắc ngày một thang, chia uống vài lần trong ngày.
Bài 5: Vỏ cây gạo 40 g, cạo bỏ vỏ giấy bên ngoài, thái phiến sao vàng, sắc uống ngày một thang.
Bài 6: Củ sắn dây 16 g, bạc hà 6 g, cúc tần sao 10 g, thăng ma 10 g, thạch cao sống 10g, cam thảo 6 g, hoa cúc 15 g, hoàng cầm 10 g, sắc uống ngày một thang.
Bài 7: Quả ké 12 g, sài đất 12 g, khổ sâm 12 g, hạ khô thảo nam 15 g, kim ngân hoa 12g, bồ công anh 12g, sắc uống ngày một thang chia 2 lần.
Thuốc bôi ngoài
Bài 1: Hạt gấc 3-4 hạt đốt thành than, quai bị cói hoặc chiếu rách một nhúm (chừng 5 g) đốt thành than. Hai thứ trộn đều rồi hòa với dầu vừng bôi vào chỗ viêm sưng.
Bài 2: Nhân hạt gấc giã nát hoặc hạt gấc 4-5 hạt đốt thành than, giấm thanh 5ml, tinh cối đá (đã vô trùng) 6-10 g. Tất cả trộn đều rồi bôi vào chỗ viêm sưng, mỗi ngày 4-5 lần.
Bài 3: Nhân hạt gấc 2-3 hạt, giấm thanh hoặc rượu trắng 10 ml, đem hạt gấc mài vào giấm hay rượu bôi nhiều lần vào chỗ sưng đau.
Bài 4: Dùng nước cốt lá muồng trâu trộn với thuốc lào bôi vào tổn thương nhiều lần trong ngày.
Bài 5: Xích tiểu đậu 50-70 hạt tán vụn, trộn với nước ấm hoặc lòng trắng trứng gà hoặc mật ong (lượng vừa đủ) thành dạng hồ rồi bôi đắp lên nơi sưng, mỗi ngày thay thuốc một lần, thường sau một lần tại chỗ đã bớt sưng đau.
Bài 6: Hạt cam thảo dây lượng vừa đủ, tán bột, trộn với lòng trắng trứng gà rồi bôi lên tổn thương, mỗi ngày thay thuốc một lần. Đã có công trình nghiên cứu điều trị trên 485 ca đều đạt kết quả tốt, trong đó có 402 ca đạt hiệu quả ngay từ lần đầu.
Bài 7: Xích tiểu đậu 30 g, đại hoàng 15 g, thanh đại 30 g. Tất cả tán thành bột mịn, mỗi lần dùng 5 g trộn với lòng trắng trứng gà rồi bôi lên nơi sưng đau nhiều lần trong ngày.
Bài 8: Thiên hoa phấn, đậu xanh lượng bằng nhau, tán bột, hòa với nước sôi để nguội thành dạng hồ lỏng rồi bôi lên nơi sưng, mỗi ngày 3-4 lần.
Bài 9: Giấm chua để lâu ngày, tỏi lượng vừa đủ. Đem tỏi giã nát trộn với giấm rồi bôi lên tổn thương, mỗi ngày 2-3 lần.
Bài 10: Bột hạt tiêu 1 g, bột mì 8 g, trộn hai thứ với nước ấm thành dạng hồ rồi bôi đắp lên nơi sưng, mỗi ngày thay thuốc một lần.
Thuốc đắp hoặc dán ngoài
Bài 1: Lá na, lá gấc và lá cà độc dược, ba thứ rửa sạch, giã nát rồi đắp vào nơi sưng đau.
Bài 2: Hạt gấc đốt cháy, tán bột rồi trộn với mủ cây duối cho đặc, phết lên giấy và dán vào chỗ sưng đau.
Bài 3: Giun đất 2-3 con, cho vào cốc, chế thêm một ít đường trắng rồi quấy đều, sau chừng nửa giờ dùng bông sạch thấm chất dịch do giun tiết ra rồi bôi đắp lên nơi sưng đau, mỗi ngày 2-3 lần.
Bài 4: Cóc một con, rửa sạch, chặt bỏ đầu từ phía dưới hai u to, lột lấy da và dùng kéo cắt thành những miếng như cao dán rồi dán lên nơi sưng, sau chừng 8 giờ thì thay miếng khác, thường sau 3 ngày thì khỏi.
Món ăn - bài thuốc
Bài 1: Đậu xanh 30 g, cải trắng 3 cây. Đậu xanh đem ninh cả vỏ cho nhừ rồi cho rau cải vào nấu chín, chia ăn 2 lần trong ngày, dùng liên tục trong 3-5 ngày.
Bài 2: Đậu xanh 100 g, đậu tương 50 g, đường trắng 30 g. Ninh nhừ hai loại đậu rồi cho đường vào quấy đều, chia ăn 2-3 lần trong ngày.
Bài 3: Hoa kinh giới 10 g, bạc hà 10 g, sắc lấy nước rồi đem ninh với 50 g gạo tẻ thành cháo, ăn trong ngày.
Bài 4: Khổ qua 100 g bỏ ruột, thái miếng rồi chế thành các món ăn, ăn trong vài ngày.
Nhìn chung, các bài thuốc dân gian trên đây đều rất đơn giản, dễ kiếm, dễ chế và dễ sử dụng. Khi ứng dụng có thể kết hợp dùng các bài thuốc chữa các nhóm với nhau, thông thường người ta hay dùng đồng thời một bài thuốc uống trong, một bài thuốc bôi hoặc đắp và một bài thuốc - món ăn để tăng thêm hiệu quả điều trị.
Trong điều kiện hiện nay, một số bài thuốc không còn thích hợp nên ít được sử dụng. Song, không vì thế mà chúng ta lãng quên một khi chúng ta thực sự trân trọng những di sản quý báu mà tiền nhân đã để lại.
