Những khoảng lặng ám ảnh

Những “cựu thù” từ lâu đã hóa giải quan hệ để hướng tới tương lai, nhưng những quả bom từ quá khứ giờ đây vẫn âm ỉ nằm yên dưới lòng đất đợi đến lúc phát nổ cướp đi sinh mạng của người dân thời bình - những người có khi chưa được sinh ra vào thời điểm những quả bom đó được trút xuống nơi đây. Song, theo lời của nữ đạo diễn, Mùa Cát Vọng không tập trung vào dư chấn của chiến tranh mà là về ý nghĩa tồn tại của con người sống trong thời bình tại vùng đất bị ảnh hưởng nặng nề bởi cuộc chiến đó. Bốn nhân vật Thanh, Hoàng, Lộc và Phương không phải là những cựu chiến binh hay cựu quân nhân, thế nhưng cuộc đời họ vẫn bị ám ảnh nặng nề bởi một thời bom đạn.

Bối cảnh phim diễn ra tại một ngôi làng nghèo tại tỉnh Quảng Trị, nơi bốn nhân vật chính trải qua cuộc sống thường nhật tẻ nhạt trong những ngôi nhà trống vắng. Phim không có câu chuyện nào cụ thể, mọi thứ những người đàn ông này làm nếu không phải uống rượu hay nói chuyện phiếm thì cũng là ca hát và đôi lúc là gây gổ với nhau. Và mọi hành động trên luôn bị ngắt quãng bởi những khoảng lặng thinh.

Nữ đạo diễn Phạm Thu Hằng nhận giải thưởng Đạo diễn xuất sắc nhất tại LHP Singapore cho bộ phim Mùa Cát Vọng

Cảnh nhân vật Phương lặng lẽ dò bom mìn nơi cát trắng như phi hành gia thám hiểm hành tinh xa lạ (Ảnh: cắt từ phim)

Bầu không khí tĩnh lặng thi thoảng được lấp đầy bởi những cuộc hội thoại không đầu, không đuôi, đôi khi chỉ một chiều của những người đàn ông. Họ nói về những thứ thường ngày nhất như sáng nay ăn một tô phở to hay thốt lên “con kiến kìa!” mỗi khi sự tĩnh lặng đã kéo dài khá lâu. Và khi những cuộc trò chuyện vô thưởng vô phạt này kết thúc, mọi thứ lại chìm vào thinh vắng. Đó là những khoảng trống chen vào giữa không gian chật chội của hoàn cảnh, những khoảng “chết lặng” ngự trong tâm dòng chảy thời gian và đời sống - tâm thế thông thường của con người giữa thời đại ồn ào này.

Chủ đề sự sống và cái chết luôn hiện hữu trong Mùa Cát Vọng. Sau 5 phút đầu phim, quá trình cắt tiết một con gà được diễn ra từ đầu đến cuối hay thanh âm của con lợn bị làm thịt vang lên đầy ám ảnh, nhưng đối với họ, đây là công việc thường ngày và là một cách hiển nhiên để duy trì cuộc sống bản thân. Thấp thoáng yếu tố hiện sinh trong những trường đoạn phim ứng xử giữa con người và động vật nơi ngôi làng nhỏ bé xứ cát trắng. Khiến tôi nhớ đến một đoạn trong tiểu thuyết Một thoáng ta rực rỡ ở nhân gian của nhà văn Ocean Vương: “Khỉ, nai, bò, bướm, trâu. Ta sẵn sàng đánh đổi bao nhiêu để cuộc sống bị tàn hại của động vật có thể kể một câu chuyện con người - trong khi chính cuộc đời chúng ta lại là câu chuyện về động vật.”

Các nhân vật Hoàng, Thanh và Lộc (từ trái sang phải) ngồi lặng lẽ trong ngôi nhà xập xệ của ông Thanh. (Ảnh: cắt từ phim)

Không khí trầm lắng của Mùa Cát Vọng được đẩy lên cao trào ở hồi cuối phim, với cái chết của một trong 4 nhân vật chính trong phim. Một cái chết thật sự ngoài đời, theo nghĩa đen. Cái chết của ông Lộc vừa quá đỗi bất ngờ, nhưng cũng vừa hiện hữu ngay trước tầm mắt thông qua những lời kêu than về cơ thể đau nhức và lối sống rượu chè, thuốc lá của ông. Cái chết trong phim tài liệu luôn mang một sức nặng tâm lý đối với nhân vật trong phim, người làm phim lẫn khán giả vì ta hiểu rõ được đó là người thật, việc thật chứ không phải một nhân vật được diễn viên hóa thân. Một cái chết đến bất ngờ trong quá trình quay phim có thể khiến bộ phim tài liệu đó xoay chuyển tình thế hoàn toàn cùng với sự thay đổi trong tâm lý của những nhân vật còn lại.

Ngoài sự vô thường của cuộc sống, sự cô liêu của tuổi già cũng là một yếu tố chính của bộ phim, thể hiện rõ nhất qua nhân vật ông Thanh. Ông là nhân vật lớn tuổi nhất trong phim sống trong một căn nhà nhỏ tuềnh toàng. Khi ngã bệnh nằm một chỗ trên giường, ông muốn đi bệnh viện nhưng cháu ông không chịu chở ông đi vì không có ai túc trực ở viện để chăm sóc. Không có người thân để đi bệnh viện thì ngày Tết với những người như ông, cũng chẳng khác gì. Trong một phân cảnh ông Thanh và ông Hoàng ngồi tính chuyện năm hết Tết đến, ông Hoàng thốt lên “Tết tính nhà ai chứ nhà mình mà tính chi, mình làm cái chi mà tính Tết”.

Cái đẹp ẩn sâu

Phong cách quay phim mang tính điện ảnh cao đối với một bộ phim tài liệu, những con người bé nhỏ dường như bị bao trùm bởi phần không gian âm trong mỗi khung hình, tạo nên một thế giới siêu thực nơi thời gian bị nuốt chửng bởi sự tồn tại như vô hình của nhân vật trong cảnh phim đó. Đặc biệt là nữ đạo diễn đã khắc họa thành công một bầu không khí ma mị và cô độc đặc quánh trong từng phân cảnh ông Phương lặng lẽ dò bom mìn trên bãi cát hoang vu trắng như tuyết, như thể đó là một phi hành gia đang thám hiểm một hành tinh xa lạ. Thoáng đâu đó trong phút chốc, tôi nghĩ đến điện ảnh thi ca của huyền thoại Andrei Tarkovsky.

“Từ đúng nhất có thể diễn tả trạng thái tinh thần xuyên suốt trong phim Mùa Cát Vọng là Hội chứng "hậu chiến". Trạng thái tinh thần này có thể không nhìn thấy được, nhưng vẫn cảm nhận được từ đời sống của mỗi người ở đây. Quá khứ chiến tranh vẫn hiện hữu trong họ”.

Đạo diễn Phạm Thu Hằng

Một bộ phim mà quá trình thực hiện kéo dài tới 4 năm với một chủ đề khó, nhưng còn khó hơn nữa để ghi lại những khoảnh khắc riêng tư và tự nhiên của những người đàn ông chưa quen với sự hiện diện của chiếc camera này. Thoạt đầu, nữ đạo diễn nhắm đến những người làm công việc dò tìm bom mìn, nhưng sau rồi cô lại có cơ duyên gặp gỡ và theo chân cuộc sống của bốn nhân vật chính. Trong một bài phỏng vấn, đạo diễn Phạm Thu Hằng chia sẻ rằng cô muốn tìm ra cái đẹp ẩn sâu trong những con người yếu thế và bị xã hội cho là “điên dở hâm khùng”. Nhờ những nhà làm phim như cô, cuộc sống vô hình của những người khác biệt này mới được lưu lại và kể ra cho cả thế giới.

Những cuộc đời nhỏ bé, vô danh ấy ta vẫn thấy họ bừng sáng lên như những chiếc đèn disco được cấu tạo từ những mảnh thủy tinh vỡ, chỉ chờ đợi khoảnh khắc được chiếu sáng vào.

“... Mỗi lần đàn hát thấy họ vui lắm. Phải nhìn ánh mắt rừng rực lên của họ lúc hát. Họ nghệ sĩ lắm, khổ lắm nên hát để đỡ buồn. Cái này gọi là tính người. Mỗi lần họ mà hát tôi thấy họ không phải người bình thường nữa, chỉ thấy vẻ đẹp lấp lánh trong đó thôi”, nữ đạo diễn chia sẻ. Và cũng như vậy, vui chơi nhảy múa xong, chiếc đèn disco lại bị bao trùm trong đêm tối chờ đợi đến khoảnh khắc được soi sáng tiếp theo…