Sắc lệnh có tám điều. Xin trích.
BTTĐB có toàn quyền nhận các đơn từ khiếu nại của nhân dân. Điều tra hỏi chứng, xem xét tài liệu của các UBND hoặc cơ quan của chính phủ cần thiết cho công việc giám sát. Đình chỉ bắt giam bất cứ nhân viên nào trong UBND hay Chính phủ đã phạm lỗi trước khi mang ra Hội đồng Chính phủ hay Tòa án đặc biệt xét xử.
…
Thiết lập ngay tại Hà Nội một Tòa án đặc biệt để xử những nhân viên của các UBND hay cơ quan của chính phủ do Ban TTĐB truy tố.
…
Tòa án đặc biệt có toàn quyền quyết định án. Có thể tuyên án tử hình.
Những án tuyên có thể thi hành trong 48 giờ.
…
Có 3 chữ ký. Sau chữ ký của Hồ Chí Minh có chữ ký của các ông Võ Nguyên Giáp, Bộ trưởng Nội vụ và ông Bộ trưởng Tư pháp, Vũ Ngọc Khánh.
Mấy điều trích trong SL đã bật lên vai trò, vị trí, chức năng nhiệm vụ quyền hạn cùng tầm quan trọng đặc biệt của BTTĐB đối với việc giám sát hoạt động của các cơ quan hành chính các cấp, đặc biệt là các cơ quan trực thuộc Chính phủ và UBHC trực thuộc T.Ư.
Thời điểm ấy chính quyền cách mạng non trẻ, cán bộ không thiếu những người nhiệt tình hăng hái nhưng do trình độ và cả thói cửa quyền, tệ tham nhũng tiếm công vi tư. Lại nữa, trong quá trình trấn áp bọn phản cách mạng và các phần tử phá hoại đã có không ít những việc làm sai trái, bắt bớ, xử lý không đúng người đúng tội, thiếu chứng cứ, gây lo lắng hoang mang cho xã hội. Một số nơi, dân đã phải gửi thư kêu xin lên Hồ Chủ tịch và các cơ quan nhà nước. Trong tình hình đó, muốn củng cố chính quyền cần có cơ quan thanh tra minh bạch ngăn chặn những việc làm sai trái của người thừa hành.
Khá ngạc nhiên, chức năng nhiệm vụ bộn bề khó khăn là thế nhưng Ban Thanh tra đặc biệt này nhân sự chỉ mỗi cụ Bùi và một người trẻ tuổi làm thành viên đồng thời cũng là phó ban, nhà thơ Cù Huy Cận. Tuổi lúc đó mới tròn… 26!
Nhưng Cụ Hồ đã trù liệu sâu xa.
Về sự kiện đó, nhà thơ Huy Cận mãi những năm sau này đã bộc bạch trong đó có người viết bài này rằng, khi ấy nhà thơ lo quá. Làm Bộ trưởng Bộ Canh nông thấy đã quá sức lại đeo chức Phó Ban Thanh tra đặc biệt! Sợ mình không làm tròn nhiệm vụ đã đem lo lắng thắc mắc ấy bạo dạn hỏi Cụ Hồ thì Cụ ôn tồn:
Ban TTĐB không cần nhiều người, lúc này hai người là đủ. Một vị cao tuổi là vị quan có tiếng liêm khiết của triều đình cũ. Một thanh niên hăng hái mà người trong nước cũng biết tiếng là chú! Người già người trẻ dựa vào nhau mà làm việc, nhất định việc thanh tra sẽ làm tốt và cần làm ngay!...
Với chức danh Trưởng Ban TTĐB cho chế độ mới và đây là lần thứ hai, cụ Bùi can dự vào việc thanh tra. Lần thứ nhất, năm 1928 khi đang làm Án sát Lạng Sơn, cụ Bùi được Thống sứ Bắc Kỳ cử biệt phái bên cạnh viên thanh tra lao động ở Nam Kỳ trong các chuyến thị sát những đồn điền có sử dụng nhân công Bắc Kỳ. Đây là một việc vô tiền khoáng hậu bởi luật lệ của nhà nước bảo hộ không có chuyện một viên quan người bản xứ được đi thanh tra công việc của người Pháp. Nhưng kết thúc công việc, cụ Bùi được đánh giá rất cao về trình độ phẩm chất nghề nghiệp. Cả những mưu toan bày đặt để hãm hại viên thanh tra bản xứ Bùi Bằng Đoàn cũng thất bại!
Căn cứ vào những tài liệu còn lưu lại trong chính sử, Cụ Hồ đã tự tay viết sự vụ lênh giấy giới thiệu rõ ràng đầy đủ họ tên hai cán bộ thanh tra trong đoàn bằng hai văn bản. Bằng chữ quốc ngữ và chữ Hán rồi áp triện.
Theo quy định của SL, Trưởng ban TTĐB Bùi Bằng Đoàn có quyền triền trảm hậu tấu, có quyền thi hành kỷ luật ngay tại nơi xảy ra vụ việc rồi mới báo cáo về cấp có thẩm quyền. Việc cho cụ Bùi cái quyền đặc biệt vượt cả quyền hạn của Tòa án là quyết định quả cảm sáng suốt của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong bối cảnh thế nước lung lay, thù trong giặc ngoài, biểu thị lòng tin mãnh liệt vào người được giao trọng trách.
Sắc lệnh thành lập Ban thanh tra đặc biệt Chợt nhớ câu nhất ty phù cửu đỉnh. Phù là giúp. Cửu đỉnh là chín cái vạc đồng. Cửu đỉnh là báu vật biểu tượng Quốc bảo của quốc gia.
Đợt công tác đầu tiên là thị xã Hà Nam. Nơi có nhiều người dân bị bắt gửi thư kêu oan. Với tác phong chu đáo cẩn trọng, thầy trò cụ Bùi đã nhẫn nại thẩm tra kỹ càng. Sau đó mới làm việc với Tỉnh ủy Hà Nam. Kết thúc đợt thanh tra đã quyết định trả tự do cho 20 người trong số 60 người bị giam giữ.
Tháng 2/1946, một vị chủ tịch tỉnh ở đồng bằng Bắc bộ bị dân tố có nhiều sai phạm. Hai thầy trò lại công phu điều tra. Trước những chứng cớ hiển nhiên, vị quan đầu tỉnh nọ đã phải thừa nhận những tội lỗi cùng khuyết điểm. Cụ Bùi quyết định bãi chức chủ tịch UBHC của vị chủ tịch nọ với hình thức đương sự viết đơn xin từ chức.
Tháng 6/1946, hai thầy trò đến tỉnh X. để giải quyết vụ việc một số cán bộ lãnh đạo có hành động lợi dụng quyền lực để ức hiếp quần chúng, trù dập cán bộ dưới quyền.
Không chỉ có việc trảm tướng, qua thực tế thanh tra cụ Bùi vị Trưởng Ban thanh tra đặc biệt đã nhanh nhạy kịp thời kiến nghị cụ Hồ cho thành lập các Ban thanh tra ở các Bộ và các vùng miền (địa phương) để hoạt động thanh tra đều khắp kịp thời chấn chỉnh những bất cập trong việc quản trị đất nước.
Cụ Bùi đã cố vấn cho Cụ Hồ để Sắc lệnh bảo vệ tự do cá nhân ra đời (Hồ Chủ tịch ký ngày 28/3/1946). SL quy định cụ thể những việc bắt người, việc giam cứu, nơi giam cứu, cấm tra tấn để lấy cung… Đây là lần đầu tiên quyền tự do thân thể của công dân Việt Nam được pháp luật bảo vệ. Công của cụ Bùi quả thật lớn.
Cuối năm 1946, Cụ Tôn Đức Thắng thay cụ Bùi đảm nhận chức Trưởng BTTĐB. Cụ Bùi gánh chức Trưởng Ban thường trực QH thay cụ Nguyễn Văn Tố đi nhận việc mới.
Hơn 70 năm đã qua đi mà tính thời sự của BTTĐB do cụ Bùi đảm trách dường như vẫn chưa mờ nhòe tính thời sự.
(Còn nữa)
Thời gian đảm nhận vai trò cố vấn cho Hồ Chủ tịch cũng là thời gian làm Trưởng BTTĐB, hai việc ấy của cụ Bùi Bằng Đoàn đã thể hiện rõ ý chí của cụ Hồ trong việc đoàn kết các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là các chí sĩ yêu nước đồng thời làm trong sạch đội ngũ cán bộ cách mạng, loại trừ bọn cơ hội lưu manh, củng cố giữ gìn kỷ cương phép nước.
