 |
Các cuộc khai quật tại Çatalhöyük cho thấy con người đã sống gần nhau như thế nào trước khi khu định cư sụp đổ. (Ảnh: Mark Nesbitt/Wikimedia Commons) |
Trong nghiên cứu mới tập trung vào những người nông dân đầu tiên ở châu Âu, các nhà nghiên cứu thường tự hỏi về một mô hình kỳ lạ theo thời gian: Những người nông dân sống trong những ngôi làng lớn đông đúc, sau đó phân tán trong nhiều thế kỷ, rồi sau đó lại hình thành các thành phố, chỉ để rồi cũng bỏ hoang những thành phố đó. Tại sao vậy?
Các nhà khảo cổ học thường giải thích những gì chúng ta gọi là sự sụp đổ đô thị theo khía cạnh biến đổi khí hậu, tình trạng quá tải dân số, áp lực xã hội hoặc sự kết hợp của những yếu tố này. Nhưng các nhà khoa học đã thêm một giả thuyết mới vào hỗn hợp: bệnh tật. Sống gần gũi với động vật dẫn đến các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người. Các đợt bùng phát có thể khiến các khu định cư đông đúc bị bỏ hoang, ít nhất là cho đến khi các thế hệ sau tìm ra cách sắp xếp bố cục khu định cư của họ để có khả năng chống chọi với bệnh tật tốt hơn.
Những thành phố đầu tiên: Có nhiều người và động vật
Çatalhöyük, ngày nay là Thổ Nhĩ Kỳ, là ngôi làng nông nghiệp lâu đời nhất thế giới, có từ hơn 9.000 năm trước. Hàng ngàn người sống trong những ngôi nhà gạch bùn chen chúc nhau đến nỗi cư dân phải đi vào bằng thang qua một cửa sập trên mái nhà. Họ thậm chí còn chôn những tổ tiên được chọn bên dưới sàn nhà. Mặc dù có nhiều không gian ở Cao nguyên Anatolian, mọi người vẫn chen chúc nhau.
Trong nhiều thế kỷ, người dân ở Çatalhöyük chăn cừu và gia súc, trồng lúa mạch và làm pho mát. Những bức tranh gợi cảm về những chú bò đực, những hình người nhảy múa và một vụ phun trào núi lửa gợi lên truyền thống dân gian của họ. Họ giữ cho ngôi nhà ngăn nắp, sạch sẽ, quét sàn và duy trì các thùng chứa đồ gần bếp, nằm dưới cửa sập để khói lò thoát ra ngoài. Giữ gìn vệ sinh có nghĩa là họ thậm chí còn trát lại tường bên trong nhà nhiều lần trong năm.
Những truyền thống này đã kết thúc vào năm 6000 TCN, khi Çatalhöyük bị bỏ hoang một cách bí ẩn. Dân số phân tán thành các khu định cư nhỏ hơn ở đồng bằng ngập lụt xung quanh và xa hơn nữa. Các quần thể nông nghiệp lớn khác trong khu vực cũng đã phân tán, và chăn nuôi gia súc du mục trở nên phổ biến hơn. Đối với những quần thể vẫn tồn tại, những ngôi nhà gạch bùn giờ đã tách biệt, trái ngược với những ngôi nhà tập trung của Çatalhöyük.
Bệnh tật có phải là yếu tố dẫn đến việc bỏ hoang các khu định cư đông đúc vào năm 6000 TCN?
Tại Çatalhöyük, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy xương người lẫn với xương gia súc trong các đống chôn cất và rác thải. Tình trạng đông đúc của người và động vật có thể đã gây ra các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người tại Çatalhöyük . DNA cổ đại xác định bệnh lao (TB) từ gia súc trong khu vực này từ năm 8500 TCN và bệnh lao trong xương trẻ sơ sinh không lâu sau đó.
DNA trong hài cốt người cổ đại xác định bệnh salmonella có từ năm 4500 TCN . Giả sử khả năng lây lan và độc lực của các bệnh thời đồ đá mới tăng theo thời gian, các khu định cư đông đúc như Çatalhöyük có thể đã đạt đến điểm tới hạn mà tác động của bệnh tật lớn hơn lợi ích của việc sống gần nhau.
Vào khoảng năm 4000 TCN, dân số đô thị lớn đã tái xuất hiện tại các khu định cư lớn của nền văn hóa Trypillia cổ đại , phía tây Biển Đen. Hàng ngàn người đã sống tại các khu định cư lớn Trypillia như Nebelivka và Maidanetske ở nơi hiện là Ukraine .
Nếu bệnh tật là một yếu tố dẫn đến sự phân tán hàng thiên niên kỷ trước, thì làm sao những khu định cư lớn này có thể tồn tại?
Mô phỏng các khu phố có khoảng cách xã hội
Để mô phỏng sự lây lan của bệnh tại Nebelivka, các nhà nghiên cứu phải đưa ra một vài giả định. Đầu tiên, họ cho rằng các bệnh ban đầu lây lan qua thực phẩm, chẳng hạn như sữa hoặc thịt. Thứ hai, họ cho rằng mọi người đến thăm những ngôi nhà khác trong khu phố của họ thường xuyên hơn những ngôi nhà bên ngoài.
Liệu cụm dân cư này có đủ để ngăn chặn dịch bệnh bùng phát không? Để kiểm tra tác động của các tỷ lệ tương tác có thể khác nhau, các nhà nghiên cứu đã chạy hàng triệu mô phỏng, đầu tiên trên một mạng lưới để đại diện cho các cụm dân cư. Sau đó, họ chạy lại các mô phỏng, lần này trên một bố cục ảo được mô phỏng theo các sơ đồ mặt bằng thực tế, trong đó các ngôi nhà trong mỗi khu phố có cơ hội tiếp xúc với nhau cao hơn.
Dựa trên các mô phỏng này, các nhà nghiên cứu thấy rằng nếu mọi người đến thăm các khu phố khác không thường xuyên so với việc đến thăm các ngôi nhà khác trong cùng khu phố của họ thì cách bố trí cụm nhà ở Nebelivka sẽ làm giảm đáng kể các đợt bùng phát các bệnh do thực phẩm gây ra ban đầu. Điều này là hợp lý vì mỗi khu phố đều có nhà tập hợp riêng. Nhìn chung, kết quả cho thấy cách bố trí Trypillian có thể giúp những người nông dân đầu tiên sống cùng nhau trong các quần thể đô thị mật độ thấp, vào thời điểm các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người đang gia tăng.
Cư dân Nebilevka không cần phải có kế hoạch có ý thức cho cách bố trí khu phố của họ để giúp dân số của họ sống sót. Nhưng họ có thể đã làm như vậy, vì bản năng của con người là tránh các dấu hiệu của bệnh truyền nhiễm . Giống như ở Çatalhöyük, cư dân giữ nhà cửa sạch sẽ. Và khoảng hai phần ba số nhà ở Nebelivka đã bị đốt cháy có chủ đích vào những thời điểm khác nhau. Những vụ đốt định kỳ có chủ đích này có thể là một chiến thuật diệt trừ sâu bệnh.
Một số bệnh ban đầu cuối cùng đã tiến hóa để lây lan bằng các phương tiện khác ngoài thực phẩm xấu. Ví dụ, bệnh lao đã trở thành bệnh lây truyền qua không khí tại một thời điểm nào đó. Khi vi khuẩn gây bệnh dịch hạch thích nghi với bọ chét, nó có thể lây lan qua chuột, loài không quan tâm đến ranh giới khu phố.
Những thành phố đầu tiên trên thế giới, cùng với những thành phố ở Trung Quốc, Châu Phi và Châu Mỹ, là nền tảng của nền văn minh. Có thể nói, hình dạng và chức năng của chúng được hình thành bởi hàng thiên niên kỷ bệnh tật và phản ứng của con người đối với chúng, bắt nguồn từ những ngôi làng nông nghiệp đầu tiên trên thế giới.
