Thanh tra, ngẫm chuyện một thời…

Năm 1958, hàng loạt các tỉnh Thái Bình, Hải Hưng (nay là Hải Dương và Hưng Yên) bị nạn đói lớn. Bởi, lương thực tập trung lo cho chiến trường cộng với lúa mất mùa. Đoàn thanh tra của Chính phủ tổ chức đi kiểm tra.

Cơm độn mì

Khoảng giữa năm 1958, một đoàn cán bộ Trung ương lặn lội từ một xóm nhà tranh rách nát nằm giữa cánh đồng và dừng ở trung tâm thị trấn thuộc tỉnh Hải Hưng để tìm bữa ăn trưa.

Ông Trần Cao Minh năm đó ở tuổi 29, giọng nói của người Quảng Ngãi và dáng người cao lớn khiến ông nổi bật trong đoàn cán bộ. Mọi người lúc đó ai cũng muốn đến được cửa hàng cơm nhanh nhất. Gọi là Đoàn thanh tra của Chính phủ xuống kiểm tra tình hình địa bàn, nhưng mỗi người đều mang theo một tờ tem phiếu 225 gram để sử dụng mua cơm.

Trước đó vài tiếng đồng hồ, ông Minh quên mất cảm giác đói bụng dù cũng như các thành viên trong đoàn đều không ăn sáng, bởi khi đi kiểm tra tình hình thiếu đói đã gặp những hoàn cảnh rơi nước mắt. Miền Bắc ở giai đoạn đó khó khăn đủ đường, nếu mỗi ngày chỉ ăn 2 bữa cũng đã được gọi là no, đủ.

Tờ tem phiếu ở miền Bắc XHCN Ảnh: Tư liệu

Buổi sáng hôm đó, những gia đình nông dân mà ông Minh đặt chân tới để tận mắt thanh tra, có người đã òa lên khóc và nói “báo cáo cán bộ thanh tra, chúng tôi không còn gì để ăn cả!”. Thấy dân đói quá nên cán bộ cũng quên cả đói, vì gặp tình cảnh khổ sở vô cùng.

Buổi trưa, khi đoàn thanh tra bước vào Cửa hàng ăn uống mậu dịch thì cơm cũng bán sắp hết. Chị bán hàng xúc một bát cơm nóng, nhưng phía trên bát cơm là bột mì nhão.

“Ái chà, giờ thì ăn ngay cho đỡ đói” – ông Minh thầm nghĩ nhưng rồi vẫn liên tưởng về gia đình mình đang sơ tán ở ngoại thành Hà Nội, nếu có thể bớt chén cơm này một chút để san sẻ cho gia đình thì vẫn là điều rất hạnh phúc. Nhưng rồi chen ngang suy nghĩ của ông là những bàn tay của trẻ em thò ngay trước bàn.

Nhìn đám trẻ nhỏ thiếu đói phải đi xin ăn, thư ký đoàn thanh tra và các thành viên càng củng cố thêm những nhận định ban đầu rằng “tình hình người dân ở các tỉnh Hưng Yên, Thái Bình thiếu đói là rất trầm trọng, cần khẩn trương hỗ trợ”. Lưỡng lự vài phút, ông Minh quyết định “thôi đói thì đã đói rồi”, ông mang gần hết phần cơm để cho lũ trẻ, còn mình chỉ ăn vài thìa cầm hơi và bột mì nhão.

Hậu phương gian nan

Năm 1958, có nhiều tin tức từ cơ sở tới tai cán bộ Trung ương về việc bà con nhân dân ở các tỉnh Thái Bình, Hải Hưng lâm cảnh thiếu ăn và đã có người chết vì ăn quá nhiều củ mì thay cơm nên bị say, dẫn tới đột quỵ.

Thời đó, ở miền Bắc, chuyện thiếu, đói diễn ra khắp nơi, nhưng vụ việc lần này đang ở mức nghiêm trọng. Vậy là đoàn Thanh tra Chính phủ về địa phương làm việc. Ông Ngô Duy Đông, Bí thư Tỉnh ủy Hải Hưng tiếp “đoàn thanh tra về tình hình thiếu, đói” và nghe kế hoạch đoàn sẽ thanh tra các vùng Chí Linh, Thanh Hà, nhưng đi đến nhà nào, xóm nào sẽ không thông báo trước, do đoàn tự quyết định.

Thời đó, tỉnh Thái Bình được gọi là quê hương 5 tấn, tỉnh Hải Hưng cũng nằm trong tốp vựa thóc gạo của miền Bắc XHCN. Nhưng năm đó mất mùa người dân đói nặng, nhiều bà con phải đón xe, quang gánh, rời gia đình đi lên các tỉnh Thái Nguyên, Tuyên Quang mua củ sắn về để bán kiếm chút lời, phần lời đó để gia đình ăn cầm cự. Đoàn cán bộ Trung ương đi thanh tra về tình hình đói, nghèo, vì vậy ai nấy đồng cam cộng khổ với người dân.

Có một hôm đồng chí trưởng đoàn là Vụ trưởng của một vụ thuộc Tổng Thanh tra Chính phủ cùng người thư ký đến một xóm nghèo. Nhìn ngôi nhà tranh thấp thoáng một cháu bé đang nướng cua. Khuôn mặt của cháu bé gầy guộc, ánh mắt lờ đờ, vì cái đói đã kéo dài nhiều ngày.

Ngồi gần đứa bé 7 tuổi là một thiếu phụ tuổi ngoài 30, nhưng nỗi khổ, thiếu ăn nên trông chị hốc hác, gầy gò như một người già. Khi thấy cán bộ thanh tra vào thăm, người phụ nữ vội lấy chiếc nón úp ngay nồi cơm. Chị khóc khi được hỏi về tình hình lương thực. Lúa bị mất mùa, vì vậy chị đi bẻ cả những thứ khoai môn, rau, cỏ, cả cám để nấu thành một nồi sền sệt để ăn, cầm cự qua ngày. Mọi người đều thốt lên “vậy đói là chính xác, tình hình thế này là quá nghiêm trọng!”.

Cán bộ cũng như dân

Ông Minh năm nay đã 95 tuổi, nhớ lại, cứ mỗi khi đoàn thanh tra tổ chức xuống địa phương, anh em đều tranh thủ thu xếp việc gia đình và cái chính vẫn là gởi về các khu sơ tán những phần gạo, mì theo tiêu chuẩn ăn hàng ngày mà mình để dành được. Việc để dành lương thực đều được thực hiện bằng cách là nhịn bữa ăn sáng. Còn bữa trưa thì đi xếp hàng mua cơm theo tiêu chuẩn phiếu. Nếu ai muốn thay đổi bữa ăn là bún thì phải mang gạo đi đổi ở cửa hàng của Nhà nước gần chợ Hàng Da.

Có hôm đổi bún, phải thức dậy từ 4 giờ sáng, đạp chiếc xe đạp Vĩnh Cửu ra điểm xếp hàng. Nếu dậy lúc 5 giờ sáng thì có khi đến lượt sẽ hết bún. Có hôm xếp hàng gặp ông Trần Tử Tương, đại biểu Quốc hội khóa 1, nguyên là Chủ tịch Ủy ban hành chính kháng chiến tỉnh Bình Thuận thời chống Pháp.

Dù là đại biểu Quốc hội, nhưng ông Tương vẫn xếp hàng mua bánh mì. Có hôm khi đến lượt bún cũng hết và bánh mì cũng cạn và ông Tương phẩy tay, cười trừ rồi đạp xe về để chuẩn bị đi công tác.

Cuộc sống của cán bộ Trung ương một thời kham khổ như vậy, vì phần lớn lương thực đều phải lo cho chiến trường. Và hầu hết những trụ cột của các gia đình đều đang chiến đấu ở miền Nam, nên khi xuống địa phương thanh tra về tình hình đói kém, cán bộ đoàn thanh tra đã phải bớt phần cơm của mình cho những đứa trẻ.

Khi kết thúc đợt thanh tra, lãnh đạo các địa phương cũng thừa nhận là chưa thực sự sâu sát, đồng thời cũng tâm tình rằng, nếu kêu đói thì sợ Trung ương sẽ chi viện lương thực, nếu vậy thì tuyến trước không có gạo nuôi quân. Thà hy sinh ở hậu phương chứ nhất định không để phía trước thiếu đói...