Tìm về thôn 7, xóm Cây Bàng (xã Kiền Bái, TP. Hải Phòng) khi những cơ sở làm hương hối hả chuẩn bị cho vụ Tết, hương thơm dịu nhẹ, trầm ấm dường như bao phủ từng góc nhỏ nơi đây.
Theo chị Phạm Thị Lan (chủ cơ sở hương Hưng Lan tại thôn 7, xóm Cây Bàng, xã Kiền Bái, Hải Phòng), một người đã gắn bó hơn chục năm với nghề chia sẻ: “nghề làm hương trông tưởng chừng như đơn giản, nhẹ nhàng nhưng công sức bỏ ra cũng không kém nhọc nhằn so với làm nông. Chưa kể nghề này đòi hỏi sự tỉ mẩn, khéo léo và tiêu tốn thời gian cả năm trời để chuẩn bị nguyên liệu, làm hương. Ở xã tôi đa phần làm nghề hương đều là phụ nữ, còn các đấng mày râu thì thường phụ việc phơi khô rễ cây bài rồi nghiền nhỏ để trộn bột hương”.
Nghề làm hương đòi hỏi sự tỉ mẩn, khéo léo nên những người theo nghề này tại Kiền Bái thường là phụ nữ. Nguyên liệu chính của hương Kiền Bái là rễ cây hương bài, một loại cây thuộc loài thảo mộc có lá dài xanh ngắt thường mọc thành từng bụi, từng đám lớn ven khe suối hoặc sườn đồi. Do môi trường sinh trưởng đặc thù của loại cây này, các hộ sản xuất hương ở Kiền Bái đều phải đến các tỉnh như: Quảng Ninh, Hải Dương,…để thu mua. Sau đó, những rễ cây hương bài được người dân phơi khô, nghiền nhỏ rồi trộn lẫn với thúy quế, hoa hồi,…thành bột hương hoàn chỉnh.
Không riêng bột hương, từng que chân hương cũng được các cơ sở sản xuất chọn lựa kỹ lưỡng. Chân hương được làm từ tre, nứa và phải được ngâm rồi chẻ nhỏ đều tăm tắp thì sau khi đập bột hương mới dễ bắt lửa. Thông thường, chân hương bài có nhiều kích thước từ 30cm – 70cm. Trong đó loại hương dài 70cm rất được các gia đình ưa chuộng dùng để xông hương trong dịp Tết Nguyên đán.
Hương Kiền Bái nổi tiếng với hương liệu, que hương được lựa chọn kỹ lưỡng, hoàn toàn tự nhiên. “Vụ tết chúng tôi thường làm hai loại hương là hương nhúng và hương bài quấn. Đối với hương nhúng thì sau khi đập bột rồi đem phơi nắng là hoàn thành. Còn hương bài sau khi được phơi khô, người thợ sẽ dùng keo, bột hương và giấy để quấn thêm một lớp bên ngoài” chị Lan cho biết.
Công đoạn làm hương từ việc phơi chân hương, rễ cây bài cho đến khi đập hương đều cần tuân thủ theo các bước không thể bỏ sót. Nhọc nhằn gìn giữ hương thơm truyền thống
Cách đây chục năm, không riêng người dân Hải Phòng mà các tỉnh lân cận cũng rất ưa chuộng hương được làm thủ công của làng nghề Kiền Bái. Tuy nhiên, từ hơn 60 hộ làm hương nay xã Kiền Bái chỉ còn 2, 3 hộ gia đình còn gắn bó với nghề làm hương.
Huy hoàng qua đi nay làng nghề Kiền Bái chỉ còn 2, 3 hộ gia đình còn gắn bó với nghề làm hương. Chị Lan không khỏi bồi hồi chia sẻ với tôi về cái thời nhà nhà người người trong xã đều mưu sinh bằng làm hương: “Thời bấy giờ, ngay khi đi từ đường dẫn vào xã đã có thể ngửi thấy mùi thơm dịu nhẹ của hương. Nhà ở vùng quê đất nhà ai cũng rộng ấy vậy mà người dân phải phơi rễ cây bài ra cả ngoài đường đi mới đủ. Khung cảnh hàng chục thợ thoăn thoắt làm việc rồi hương chất thành từng đống cao không khó để thấy trong các hộ sản xuất hương”.
Khi hương công nghiệp lên ngôi, không riêng làng nghề Kiền Bái mà nghề làm hương thủ công nói chung trên cả nước gặp nhiều khó khăn. Giá nguyên liệu, tiền thuê nhân công, tiền bao bì rồi các chi phí phát sinh cứ thế “leo thang” khiến nhiều cơ sở làm hương không thể trụ nổi.
Vật giá leo thang cùng với sự phát triển của hương công nghiệp khiến nhiều cơ sở không trụ nổi. Theo tìm hiểu, các hộ sản xuất hương Kiền Bái nay chỉ có từ 3 đến 5 người thợ trong đó có nhiều người chỉ làm thuê vào cuối tuần hoặc khi có thời gian rảnh. Xuất phát từ việc thị trường tiêu thụ bị thu hẹp nên các cơ sở này chỉ sản xuất cầm chừng. Mức thu nhập của thợ làm hương cũng chỉ ở mức ổn định khoảng từ 2 triệu đến 3 triệu đồng.
Thợ làm hương của cơ sở hương Hưng Lan vừa thoăn thoắt quấn hương vừa chia sẻ với tôi: “Tôi thường tranh thủ ngày nghỉ cuối tuần cũng như nghỉ phép để quấn hương thuê. Việc phải ngồi cả ngày quấn hương cũng rất gò bó nhiều khi còn mệt hơn đi làm công nhân giày da. Cũng vì cái tết ấm no cho con cái, hơn nữa làm lâu thành gắn bó nên tôi vẫn thường xuyên nhận làm thêm tại nhà”.
Những cơ sở hiếm hoi còn trụ lại vẫn ngày ngày cố gắng lưu giữ cái "hồn", cái chất của hương bài Kiền Bái. Khó khăn chồng chất là vậy nhưng với sự cố gắng duy trì của những người thợ lành nghề, hương Kiền Bái ngày nay vẫn được rất được ưa chuộng. Dáng vẻ những ngày hưng thịnh đã qua nhưng những que hương thủ công Kiền Bái vẫn giữ nguyên được cái “hồn”, cái chất của riêng mình.
