Đó là lời kêu gọi của Liên minh Cứu sông Mekong (Save the Mekong) ngày 2/6 trong thông cáo với tiêu đề “Sông Mekong cần sự chuyển dịch năng lượng công bằng, không cần thêm những con đập hủy diệt”.
Tổ chức này cho biết, ngày 11/5 vừa qua, Ủy hội Sông Mekong (MRC) thông báo, đề xuất dự án thủy điện Sanakham tại Lào sẽ trải qua quy trình tham vấn trước (PNPCA). Sanakham là đề xuất dự án thứ 6 trên dòng chính hạ lưu sông Mekong.
Thông cáo của Liên minh Cứu sông Mekong. Đập thủy điện Sanakham có công suất lắp đặt 684MW, ước tính tiêu tốn hơn 2 tỷ USD và xây dựng trong 8 năm. Trong thời gian này, trung bình đập này sẽ bổ sung thêm 90MW mỗi năm. Điều này kém hiệu quả hơn so với việc tăng cường các dự án năng lượng bền vững vốn đang được triển khai trong khu vực (đơn cử, từ tháng 4-7/2019, Việt Nam đã sản xuất thêm 4.400MW điện từ năng lượng mặt trời, gấp 6 lần công suất lắp đặt của đập Sanakham.
Dự kiến hầu hết nguồn điện tạo ra từ đập Sanakham được xuất khẩu sang Thái Lan. Tuy nhiên, lượng thặng dư điện của Thái Lan hiện tại lớn, thậm chí còn tăng nhiều hơn khi nền kinh tế suy giảm vì đại dịch COVID-19. Bên cạnh đó, đại dịch cũng cho thấy giá trị quan trọng của đất canh tác, rừng, sông, đầm lầy và vùng đánh bắt thủy sản khu vực sông Mekong như một mạng lưới an sinh trong thời kỳ khủng hoảng.
Việc người dân địa phương tiếp tục tiếp cận các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên đóng vai trò quan trọng để đảm bảo một sự phục hồi lành mạnh và công bằng hơn hậu COVID-19. Mặc dù đập Sanakham được đề xuất xây dựng trên dòng chính sông Mekong, cách biên giới Thái Lan - Lào khoảng 2km về phía thượng lưu nhưng không có các đánh giá cẩn trọng cũng như các tham vấn thực chất về tác động xuyên biên giới của dự án này.
Hầu hết nội dung trong Đánh giá tác động môi trường và xã hội xuyên biên giới của đập Sanakham và Đánh giá tác động tích lũy đều lỗi thời và sao chép nội dung từ bản đánh giá đập Pak Lay.
“Đối với một dự án tác động lên dòng sông xuyên biên giới mà hàng triệu người dựa vào, điều này không thể chấp nhận được. Thay vì tiếp tục tiến hành một quy trình tham vấn sai lầm khác, chúng tôi kêu gọi hủy bỏ dự án đập Sanakham và các kế hoạch xây dựng các đập khác trên dòng chính của sông Mekong” - Liên minh Cứu sông Mekong kêu gọi, đồng thời đề nghị Chính phủ các nước ở hạ lưu sông Mekong và MRC giải quyết các mối quan ngại bức thiết về tác động của các đập hiện có.
Thực hiện đánh giá các phương án năng lượng toàn diện và có sự tham gia, ưu tiên các phương án đảm bảo thời gian theo hướng chuyển đổi năng lượng công bằng nhằm duy trì hệ sinh thái trọng điểm Mekong.
Giải quyết các mối quan tâm hàng đầu về quá trình tham vấn trước, các vấn đề bức thiết về tác động của các đập hiện có đến môi trường và cộng đồng ven sông, bao gồm tác động xuyên biên giới, mất sinh kế, ảnh hưởng đến đất đai và sự sống...
Liên minh Cứu sông Mekong cho biết đã nhiều lần cảnh báo những sai sót nghiêm trọng trong các quy trình tham vấn trước của các dự án thủy điện trên dòng chính Mekong. Ảnh minh họa: L.A.T Thay vì xây dựng nhiều đập hơn trên dòng chính dưới danh nghĩa “thủy điện bền vững” và dựa vào các biện pháp giảm thiểu tác động vô căn cứ, chính phủ, các nhà phát triển và các bên đầu tư tài chính cần ưu tiên giải quyết tác động của các đập hiện đang hoạt động để cải thiện cuộc sống và sự an toàn của các cộng đồng bị ảnh hưởng.
Các đập trên dòng chính của sông Mekong là không cần thiết cho nhu cầu năng lượng và nước của khu vực. Thái Lan, nơi được cho là mua nhiều điện từ các đập trên dòng chính, có mức độ dự trữ lớn. Tháng 4/2020, Bộ Năng lượng Thái Lan cho biết mức dự trữ điện trong năm 2020 của nước này có thể lên tới 40%, tương đương khoảng 18.000MW. Con số này cao hơn đáng kể so với tổng cộng công suất lắp đặt của tất cả các đập trên dòng chính hạ lưu sông Mekong. Trong khi đó, tháng 3/2020, Campuchia tuyên bố dừng kế hoạch xây dựng đập Sambor và Stung Treng trong ít nhất 10 năm.
Bây giờ là lúc dừng vĩnh viễn các đập trên dòng chính sông Mekong, ưu tiên các phương án năng lượng bền vững và công bằng nhằm tôn trọng quyền cộng đồng. Tiềm năng to lớn về hiệu suất năng lượng và năng lượng tái tạo phi thủy điện bền vững cùng với những tiến bộ nhanh chóng về công nghệ sản xuất, truyền tải và dự trữ kèm theo chi phí ngày càng giảm, có thể giúp hiện thực hóa tiếp cận và đảm bảo an ninh năng lượng cho người dân và các nền kinh tế trong khu vực mà không phá hủy các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên.
Liên minh Cứu sông Mekong cho biết đã nhiều lần cảnh báo những sai sót nghiêm trọng trong các quy trình tham vấn trước. Những băn khoăn và kiến nghị của xã hội dân sự, chính phủ các nước thành viên MRC và các đối tác phát triển, bao gồm việc kêu gọi cung cấp thêm thông tin và các nghiên cứu liên quan, nhưng hiện vẫn chưa được giải quyết.
“Chúng tôi tái khẳng định quan điểm trong tuyên bố tháng 10/2019 rằng, nếu không có cải cách đáng kể thì có rất ít dấu hiệu cho thấy quy trình tham vấn trước mới đây... sẽ khác với quy trình cũ hoặc có thể đảm bảo các tiêu chuẩn tối thiểu về minh bạch và trách nhiệm, chưa nói đến việc tham gia một cách thực chất của các cộng đồng bị ảnh hưởng, xã hội dân sự và công chúng nói chung” – thông cáo viết.
