Nhà thơ Trần Quang Quý: Vai đạt nhất và lộ nhất chính là mặt tôi

> Vân Thuyết – con ngựa không chồn chân
>Họa sĩ Vân Thuyết và bản sonat tình yêu

“Người quê đi đến chỗ nào chả quê”, chắc Trần Quang Quý ngẫm từ mình mà viết vậy. Anh ngao du dưới gầm trời cũng khá, đi rất nhiều nơi, và mới trở về từ Mỹ: “Đây là lần sang Mỹ thứ hai của tôi”. Chẳng biết đến lần sau, Trần Quang Quý có ra tập bút kí kể chuyện ba lần đến nước Mỹ như vị giáo sư nọ không, hay lại thai nghén một chùm thơ quê?

Trần Quang Quý sinh ra ở Phú Thọ. “Rừng cọ đồi chè đồng xanh ngào ngạt”, nhưng nhìn anh chẳng thấy miền bình yên nào. Cái vẻ thô nháp lồ lộ thật khó lọt qua vòng kiểm duyệt của chị em ưa hình thức. Giời thương, tuy có tiết kiệm nhào nặn vẻ ngoài nhưng lại hào phóng ban phát thứ bên trong. Anh thuộc hàng may mắn vì “thi hứng” đột nhập đều đều, không bỏ rơi giữa chừng, giữa đoạn. Kết quả là, từ khi bắt đầu làm thơ, năm 17 tuổi, đến nay sau vài chục năm, anh đã có gia tài kha khá: 6 tập thơ. Hỏi Trần Quang Quý có hài lòng với “vốn liếng” tích luỹ được qua thời gian? Nhận được câu trả lời không có gì “đột phá”: “Khát khao là vô cùng nhưng tôi hài lòng với những gì mình có”. Bảo, ở tuổi của anh có lẽ sẽ hợp hơn nếu chuyển sang viết tiểu thuyết? Anh cười: “Đó cũng là một trong những ý định của tôi”. Nhưng sáng tác văn xuôi cần nhiều thời gian, Trần Quang Quý thì bận bịu, với công việc ở NXB Hội Nhà văn, nơi anh giữ vị trí Phó giám đốc và… chắc cũng còn nhiều câu chuyện liên quan áo cơm khác nữa. Nhìn anh lại nhớ tới câu thơ nổi tiếng một thời của Khuất Quang Thụy: “Sống mới khó làm sao/Nữa là còn tranh đấu/Nữa là còn sáng tạo/ Nữa là còn yêu nhau”.

Quê nhưng không Mùa

Nhắc chuyện yêu đương của Trần Quang Quý mới thấy cái lợi của người làm thơ. Ngậm ngùi thú nhận: “Ở nước mình chẳng ai sống được bằng nghề làm thơ”, thế mà cái nghề “chết đói” ấy đôi khi cũng mang lại “món hời” không thể quy ra vật chất. Không nhận mình đào hoa nhưng nhà thơ cũng từng được một số chị em tỏ tình. Đương nhiên đó cũng chính là nguyên liệu để Trần Quang Quý viết những câu thơ tình. Các nhà thơ thường che đậy, thơ tình được viết bằng tưởng tượng, còn Trần Quang Quý chẳng dại gì nói dối: “Tôi viết bằng cả tưởng tượng và thực tế”. Thơ tình không phải nguồn mạch chính trong sáng tác của Trần Quang Quý. Tuy ít nhưng đượm. Anh là tác giả của những câu thơ vừa âu yếm, vừa xúc cảm thế này: “Lối vào nhỏ/Căn nhà ta bé nhỏ/Một tiếng guốc khua đã đủ chật rồi/Em nấu bếp nhìn anh trong mắt ướt/Thế là chiều Hà Nội bớt lang thang”. Có những câu thơ tình khiến tác giả “Bên kia sông Đuống” phải rơi nước mắt khi đọc: “Anh nghèo lắm có gì đâu ngoài sách/Có gì đâu gia tài chẳng ngoài em/Ô cửa hẹp mà trời thăm thẳm quá/Một ngôi sao thả lỏng giữa xa mờ”. Là kẻ ít lấy men rượu làm vui nhưng men say tưởng tượng cũng giúp anh buông mình thả những câu thơ thật là thơ: “Rượu đã thấm/Tóc không bờ mây biếc/Em thôi cười như thuở hững hờ trăng/Những ngang ngửa sau một ngày cơm áo/Ta lẻ loi đơn chiếc biết nhường nào”, lại nữa: “Em đến như cổ xưa /Em đến như bóng tối/Tôi như con chim bay lạc giữa sao trời/Trong đáy mắt em vừa chợt mở/Biết dòng sông còn trôi hay không?”. Nếu cứ xét vẻ ngoài thô mộc, dễ đoán Trần Quang Quý là “người tình chung thủy” của thể thơ tự do nhưng anh cự nự: “Cũng có làm thơ lục bát đó chứ, tôi không “li dị” truyền thống”. Những câu như “Chân trời chôn dưới đường cày/Trời suông suông vẫn ở ngay trên trời/Lời rơm rạ ngắn mùa dài/Cơm quê một bát đong đầy nỗi quê” hay “Ngày vui khua những dần sàng/Đêm buồn nhấm nháp ngô rang thuốc lào”, ngóng ra cũng chẳng đến nỗi thẹn thùng với Đồng Đức Bốn, kẻ đóng góp nhiều cho thơ lục bát.

Không nhớ ai đó đã nhận xét rất hay về thơ Trần Quang Quý: Quê nhưng không Mùa. Trong một thể thơ êm ái, dễ làm với người trong nghề, Trần Quang Quý đã nỗ lực để giữ nó không trôi đi tuồn tuột dưới ngòi bút của anh.

Hơi đâu mà… cãi

Người trong giới đều biết Trần Quang Quý sở hữu thứ chẳng ai thèm tỵ nạnh: thị phi. Chẳng thể nói, tất cả thị phi đều từ trên giời rơi xuống (nói thế oan cho giời). Nhưng đúng là cũng có khi Trần Quang Quý bị… oan. Tập thơ mới nhất, giành giải thưởng của Hội Nhà văn chẳng hạn. Nếu chỉ nói, “Màu tự do của đất” thua “Giấc mơ hình chiếc thớt” thì cũng chẳng có gì bàn cãi, bởi đó là quyền thẩm thấu của kẻ tiếp nhận. Nhưng thấy tội tội khi tập thơ “Màu tự do của đất” bị lôi ra kính hiển vi, bóc tách từng câu chữ. Thơ đâu phải toán học. Nếu cứ soi li ti thì đến cả những câu tuyệt bích như “Ô hay, buồn vương cây ngô đồng/ Vàng rơi, vàng rơi, thu mênh mông” có khi cũng còn có… vi trùng. Trần Quang Quý biết ở đằng sau có kẻ “đánh” mình nhưng anh có lý do riêng, để không “đánh” lại: “Hơi đâu mà… cãi”. Cãi thì chẳng cãi nhưng bất bình cũng chẳng theo đó mà tiêu tan: “Người ta cũng có tài cũng cảm nhận được thơ tôi, song lại cố đổi trắng thay đen, ngẫm mà buồn”. Anh dẫn chứng: “Khi đến thăm bảo tàng, tôi nhìn thấy chiếc gươm, cảm thấy nỗi đau khổ, mất mát. Tôi viết bài thơ “Chiếc gươm trong bảo tàng”, trong đó có câu: “Tiếng nghiến răng lịch sử/ Còn khía những vết thương hoà bình”, thì người ta giễu tôi: Trần Quang Quý cho lịch sử mọc răng”. Hay khi tôi viết: “Những ngôn từ chưa mọc râu/Những bào thai thời cuộc chết yểu” thì người ta “vặn”: “Đối với Trần Quang Quý bây giờ ngôn ngữ cũng… có râu”. Hay khi tôi viết về cái lưỡi điêu ngoa, “Chiếc lưỡi mặc chiếc quần trễ rốn”, người ta cũng lại chế nhạo… Tình thực, đây mới chính là những phát hiện, cách tân của một người thơ không mệt mỏi - Trần Quang Quý.

Trần Quang Quý không “thần tượng” một nhà thơ cụ thể nào. Nhưng anh cho biết, rất thích chất suy tưởng trong thơ Chế Lan Viên, thuở mới vào nghề, lại mê Exenhin. Có lẽ chất đồng quê lãng mạn nhưng ẩn chứa nhiều trăn trở của Exenhin cũng ảnh hưởng phần nào trong nhiều sáng tác của Trần Quang Quý? Thơ Trần Quang Quý chưa bao giờ thôi hết trăn trở, bởi cuộc đời chẳng bao giờ hết những vấn đề day dứt nghĩ suy, cũng như thơ ca luôn cựa mình đòi đổi mới. Thơ Trần Quang Quý trẻ hơn tuổi tác và vẻ ngoài của anh, điều này nhiều người thừa nhận. TS Nguyễn Đăng Điệp khen Trần Quang Quý không muốn lặp lại những nẻo đường của người khác đã đi, còn nhà thơ Nguyễn Thụy Kha thì “văn vở” hơn khi viết: “Trong cuộc Olympic thơ Việt đầu thế kỷ mới, cung thủ Trần Quang Quý với độ căng của dây cung triết lý, với sự nhọn của thi ảnh, với sự tự tin của cảm xúc đã bắn tới đích của sự mới mẻ, bằng những câu thơ mũi tên bay theo giai điệu du ca để tạo thành cõi lạ”. Trần Quang Quý cho rằng, anh sáng tác sung sức nhất trong mười năm trở lại đây, thành quả là những tập thơ nối nhau ra đời: “Giấc mơ hình chiếc thớt” (2003), “Siêu thị mặt” (2006), “Cánh đồng người” (2010), “Màu tự do của đất” (2012). Cùng với thời gian thơ Trần Quang Quý càng giàu triết lí, chiêm nghiệm. Có nhà phê bình thích câu: “Mọi vật đều có một trật tự/Chỉ ý nghĩ là tự do”. Những câu thơ kiểu này không dễ dàng viết ra nhưng có thể nhiều người cũng viết được, tôi chắc độc giả sẽ lưu luyến những câu thơ đẫm tình quê của Trần Quang Quý hơn: “Cổ tích làng tôi tắm ở cầu ao/Em cứ thả trắng ngần trăng ướt/Tôi vục xuống lòng tay như hứng được/Một làn hương bồ kết bay hờ” hay “Lớp gạch già lõm mặt/Cánh cổng lăn kẽo kẹt đời người”…