Nhiều sinh viên và học giả Trung Quốc nói với Bloomberg rằng trong vài tuần gần đây, họ nhận thấy môi trường học thuật và việc làm ở Mỹ ngày càng thiếu thân thiện. ĐH Emory sa thải 2 giáo sư người Mỹ gốc Trung Quốc hôm 16/5. Bộ Giáo dục Trung Quốc hôm 3/6 đưa ra cảnh báo về những rủi ro khi đi học ở Mỹ, trong bối cảnh rất nhiều người bị từ chối visa du học.
“Tôi rất lo lắng, thậm chí rất buồn vì mâu thuẫn không cần thiết này”, ông Liu Yunali, giám đốc sáng lập Sáng kiến Trung Quốc tại Trường Y tế cộng đồng Havard và nay đang là hiệu trưởng Trường Y tế cộng đồng thuộc ĐH Y Bắc Kinh, nói. “Những hạn chế nhằm vào sinh viên và học giả Trung Quốc là không hợp lý và đi ngược lại giá trị cốt lõi đã đưa nước Mỹ trở nên vĩ đại”, ông Liu nói.
Ông Liu là người tham gia chương trình tuyển dụng “Một ngàn nhân tài” gây tranh cãi của Trung Quốc. Bắt đầu từ năm 2008, chương trình này là cách để Bắc Kinh khuyến khích những người học giỏi đi du học trở về nước giúp phát triển kinh tế. Gần đây, Trung Quốc cố gắng hạ thấp chương trình này trong bối cảnh quan ngại của Mỹ gia tăng.
Những diễn biến hiện nay cho thấy cuộc chiến thương mại đang thay đổi căn bản quan hệ giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, từ phụ thuộc lẫn nhau sang gia tăng hoài nghi. Việc ông Trump tăng thuế lên hàng Trung Quốc và Trung Quốc đáp trả bằng một danh sách các tổ chức nước ngoài “không đáng tin cậy” đang bồi thêm những cảnh báo từ phố Wall về khả năng sắp xảy ra suy thoái toàn cầu.
Giáo dục trong nhiều năm qua vẫn là điểm sáng trong hợp tác Mỹ - Trung, với số lượng sinh viên Trung Quốc sang mang lại nguồn thu lớn cho các đại học ở Mỹ để được tiếp cận những trung tâm nghiên cứu tốt nhất thế giới. Mỹ tiếp nhận hơn 360.000 sinh viên Trung Quốc chỉ riêng trong năm 2018, nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào, theo báo cáo của Viện giáo dục quốc tế của Mỹ.
Nhưng hợp tác này đang chậm lại trong bối cảnh chiến tranh thương mại. Tỷ lệ sinh viên Trung Quốc đi học bằng tiền của chính phủ bị Mỹ từ chối visa trong 3 tháng đầu năm nay tăng 13,5% so với cùng kỳ năm ngoái, theo số liệu mới của chính phủ Trung Quốc.
Việc gia hạn visa cho sinh viên hàng năm thường chỉ mất khoảng 3 tuần, nhưng nay đang kéo dài nhiều tháng, một số ứng viên tiến sĩ người Trung Quốc tại Học viện Công nghệ Massachusetts cho biết. Một trong số sinh viên đó nói rằng cộng đồng sinh viên Trung Quốc tại Mỹ đang lo khả năng phải về nước, khi tình trạng quan hệ Mỹ - Trung hiện nay có thể kéo dài.
“Những hành động của phía Mỹ đang cản trở các hoạt động hợp tác và trao đổi giáo dục Trung – Mỹ”, ông Xu Yongji, phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế thuộc Bộ giáo dục Trung Quốc, nói trong cuộc họp hôm 3/6 tại Bắc Kinh. “Chúng tôi hy vọng phía Mỹ sẽ thay đổi cách làm sai này càng sớm càng tốt, có thái độ tích cực, làm những việc có lợi để thúc đẩy hợp tác và trao đổi giáo dục song phương”, ông Xu nói.
Bộ Giáo dục Trung Quốc chỉ trích cái họ gọi là những cáo buộc vô căn cứ của Mỹ về “các hoạt động do thám phi truyền thống”. Bộ này cũng cảnh báo sinh viên Trung Quốc thận trọng trước những rủi ro khi tìm đường du học Mỹ. Cảnh báo này cho thấy sự thay đổi thái độ ở Bắc Kinh ngay cả khi họ không chủ động hạn chế hồ sơ xin visa.
“Những người Mỹ đang tìm cách chặn sinh viên và học giả Trung Quốc có một kế hoạch khác trong đầu: Họ sợ rằng người Trung Quốc sẽ làm chủ công nghệ tiên tiến và Trung Quốc sẽ vượt lên đầu”, tờ Nhân dân Nhật báo thuộc Đảng Cộng sản Trung Quốc viết trong bài bình luận đăng hôm nay. “Số lượng sinh viên Trung Quốc sang Mỹ học giảm mạnh sẽ gây ra những cú sốc lớn đối với ngành công nghiệp giáo dục của Mỹ”, bài báo viết.
Bộ Ngoại giao Mỹ chưa có bình luận gì về vấn đề này.
Trung Quốc nói rằng Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã thảo luận vấn đề sinh viên và nghiên cứu sinh với ông Trump trong cuộc gặp bên lề thượng đỉnh G20 ở Argentina năm ngoái. Dù truyền thông nhà nước Trung Quốc nói rằng ông Trump tại cuộc gặp đó đã khẳng định Mỹ vẫn muốn nhận sinh viên Trung Quốc, nhưng Nhà Trắng không đề cập đến thỏa thuận nào giữa hai bên về vấn đề này.
Năm 2017, chính quyền Trump đưa ra Chiến lược an ninh quốc gia mới để đánh giá lại quá trình xét duyệt visa và xem xét hạn chế sinh viên từ một số nước học các ngành khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học, để bảo đảm rằng sở hữu trí tuệ của Mỹ không bị chuyển cho đối thủ cạnh tranh. Tháng 6 năm ngoái, Bộ Ngoại giao Mỹ thông báo sẽ hạn chế visa cho sinh viên Trung Quốc xin học các ngành khoa học và kỹ thuật.
Định hướng đó đã được các đại học Mỹ, như ĐH Emory, thực hiện. ĐH Emory gần đây sa thải 1 nhà nghiên cứu về di truyền, ông Li Xiao-Jiang, một đối tượng của chương trình Một ngàn nhân tài của Trung Quốc.
Tháng 4 năm nay, 3 nhà nghiên cứu Trung Quốc cúng bị Trung tâm ung thư Anderson thuộc ĐH Texas, sa thải vì liên quan đến cuộc điều tra về những hành vi trục lợi quỹ nghiên cứu liên bang.
Nhưng một số người đã phản đối xu thế này, trong đó có Chủ tịch ĐH Yale Peter Salovey. Trong một bức thư ngỏ đưa ra hôm 23/5, ông khẳng định trường này vẫn mở cửa với các tài năng nước ngoài. Bộ Ngoại giao Trung Quốc hoan nghênh quan điểm này, nói rằng hoạt động trao đổi văn hóa và giao lưu nhân dân giữa hai nước “không nên bị chính trị hóa”.
Việc thắt chặt cấp visa cho sinh viên không chỉ để bảo vệ hoạt động nghiên cứu của Mỹ mà còn đẩy nhanh quá trình các học giả Trung Quốc phải trở về nước. Một trong những trường top đầu của Trung Quốc là ĐH Tế Nam, đã cam kết sẽ nhận lại ông Li, người bị ĐH Emory đuổi. Các công ty Trung Quốc cũng sẵn sàng tiếp nhận những kỹ sư trở về từ Thung lũng Silicon.
“Dĩ nhiên chúng tôi vui mừng đón họ về, nếu đó là những người chúng tôi cần”, ông Nhậm Chính Phi, người sáng lập tập đoàn Huawei, nói trong cuộc trả lời phỏng vấn Bloomberg tuần trước.
