“Đất khổ” (tên tiếng Anh “Land of sorrows”) là bộ phim duy nhất ghi nhận sự xuất hiện của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn trong vai trò diễn viên. Người thực hiện bộ phim này là đạo diễn Hà Thúc Cần – một người bạn thân tiết với gia đình nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Sau này, ca sĩ Trịnh Vĩnh Trinh – em gái nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có lần tiết lộ, kịch bản phim “Đất khổ” được đạo diễn Hà Thúc Cần viết dựa trên câu chuyện của cố nhạc sĩ họ Trịnh cùng cuộc đời của ông.
Theo đó, những thước phim xoay quanh câu chuyện về sự ảnh hưởng, tác động của chiến tranh lên một gia đình gốc Huế với những mâu thuẫn tồn tại trong suy nghĩ của từng thành viên. Không đi sâu vào miêu tả sự khốc liệt của chiến tranh hay các thế lực thù địch đối kháng, phim đem đến cho người xem câu chuyện nhân văn về tình thân, tình yêu và bao trùm lên tất cả là lòng yêu nước.
Trong phim, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn được giao hóa thân vào vai một anh chàng nhạc sĩ có tên Trịnh Quân. Câu chuyện bắt đầu từ cuộc hành trình đi bộ của Trịnh Quân khi anh vượt đèo Hải Vân từ Đà Nẵng về Huế để thăm mẹ và gặp lại bạn gái. Có điều ngày Trịnh Quân gặp lại cô bạn gái cũng là ngày anh biết tin cô đã lấy chồng. Trước viễn cảnh mịt mờ phía trước, mỗi thành viên trong gia đình đều rơi vào tâm trạng giằng xé giữa việc ra đi hay ở lại.
Chuyện phim được xây dựng xung quanh gia đình nhỏ với các nhân vật: mẹ Quân - một bà mẹ góa bụa chịu đựng những đau thương và mất mát do chiến tranh gây ra, chị gái Quân - một cô gái quá lứa lỡ thì vì mòn mỏi chờ đợi người yêu, cô em út của Quân – một sinh viên yêu nước, tham gia phong trào phản chiến. Tham gia diễn xuất trong phim còn có một người lính Mỹ đã can đảm vứt bỏ súng ống, quay lưng lại với cuộc chiến phi nghĩa.
Xuất hiện trong “Đất khổ”, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn được tạo hình gần giống với ngoài đời, vẫn mái tóc dài vuốt ra phía sau để lộ vầng trán rộng, cặp kính cận to choán mặt, trang phục đặc trưng của một thanh niên trí thức nhưng vẫn pha chút phong trần bụi bặm với quần kaki, áo jacket khoác ngoài sơmi, tay ôm guitar say sưa đàn hát về tình yêu và thân phân con người giữa bom rơi đạn nổ. Dù lần đầu tiên diễn xuất trước ống kính máy quay song vị nhạc sĩ họ Trịnh đem đến cho người xem những cảm xúc rất tự nhiên và chân thực. Bộ phim này cũng được xem là những tư liệu quý lưu lại hình ảnh về con người và khung cảnh của cố đô Huế thời bấy giờ.
Trong phim, nhạc sĩ họ Trịnh cũng trổ tài đàn hát “Em đừng quên rằng chúng ta đang sống trong chiến tranh, chiến tranh ảnh hưởng đến đời sống của mọi người, những người thanh niên không dám nghĩ đến tình yêu, đời sống cơ cực làm cho người ta đôi khi muốn yêu nhau không được. Riêng về anh làm nhạc, anh phải thông cảm nỗi khổ đau của tất cả mọi người. Có thể vì thế nhiều khi làm cho em không được vui. Tuy nhiên bao giờ anh cũng mong em hiểu rằng, anh luôn luôn cần có em bên cạnh…” – một trong những đoạn thoại đầy chân thực, đưa ra cái nhìn thẳng thắn và trực diện về mặt trái của chiến tranh, song cũng không kém phần lãng mạn của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn khi hóa thân vào nhân vật trong phim.
Đặc biệt, trong “Đất khổ”, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn không chỉ đứng chân ở vai trò diễn viên mà ông còn góp phần làm nên linh hồn cho bộ phim bằng rất nhiều ca khúc Da vàng mà ông sáng tác như: Khi đất nước tôi thanh bình, Dựng lại nhà dựng lại người…
Có lẽ bởi mang cả hình ảnh rất đời thực và cả sáng tác của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn vào phim nên khi xem, người ta có cảm giác vị nhạc sĩ họ Trịnh diễn nhẹ như hơi thở, diễn mà như không diễn, nhất là ở những đoạn ông ôm đàn trút bầu tâm sự vào tiếng hát. Những thước phim vì thế mà được nhận định là đã phác thảo nên thế giới nội tâm của những người nghệ sĩ tìm đến sự khuây khỏa trong âm nhạc. Từ đó đưa đến cho người xem thông điệp nhẹ nhàng về tình người và sâu thẳm trong mỗi con người vẫn luôn ẩn chứa những khao khát rất bình dị và tốt đẹp.
Trong phim, bên cạnh nhạc sĩ Trịnh Công Sơn còn có nhiều nghệ sĩ tài hoa khác tham gia diễn xuất như: nhạc sĩ Miên Đức Thắng, diễn viên Kim Cương, nhà văn Sơn Nam, nghệ sĩ Thành Lộc…
Phim được hoàn thành vào năm 1974 và sau đó lưu lạc sang nước ngoài, sau đó rơi vào tay một người nước ngoài vốn là nhà kinh doanh có liên quan đến phim ảnh vì ông này có người thân tham gia trong êkip làm phim. Sau này, phim có dịp quay trở lại Việt Nam cách đây vài năm, chiếu trong một số buổi kỷ niệm ngày giỗ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Nhà thơ Đỗ Trung Quân – người từng có dịp xem bộ phim này đã hào hứng chia sẻ, ông và mọi người đã được gặp lại nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ở cái thời mà vị nhạc sĩ này “hết sức đẹp trai” và hình ảnh của ông gắn với cây đàn guitar trông vô cùng nghệ sĩ.
