Khi các thủ lĩnh IS tuyên bố áp thuế tôn giáo gọi là zakat mùa hè năm ngoái, Mansour, một chủ tiệm tạp hóa 26 tuổi ở miền đông Syria phải xin hoãn trả thuế để tìm cách làm khống sổ sách kế toán.
Một tuần sau, 4 phiến quân IS xông vào cửa hàng của anh, ra lệnh cho anh ra ngoài để họ tự kiểm kê hóa đơn và tính toán giá cả bán lẻ trong cửa hàng. 5 giờ sau, việc kiểm kê hoàn tất, và mức thuế zakat mà Mansour phải nộp cho IS là 32.500 lira Syria (khoảng 108 USD).
"Chúng bảo tôi 'mày là kẻ dối trá…làm sao mày làm ăn được nếu mày không đóng thuế zakat'?" Mansour kể với Financial Times (FT) thông qua một trang mạng xã hội. Giống với những người ở lãnh thổ do IS kiểm soát, Mansour đề nghị không nêu danh tính thật để đảm bảo an toàn cho mình.
Một cuộc điều tra của FT cho thấy số tiền IS có được từ việc đánh thuế, tống tiền và tịch thu tài sản ở các vùng lãnh thổ kiểm soát gần tương đương với lợi nhuận mà phiến quân thu về từ việc bán dầu lậu.
Các quan chức tình báo phương Tây, các cựu thành viên IS và người dân đang sinh sống ở khu vực do IS kiểm soát cho biết thuế và thuế phí cũng như tiền từ tịch thu tài sản được phiến quân dùng để trả các khoản lương hậu hĩnh cho các tân binh và thanh toán các dịch vụ công cộng như vệ sinh đường phố và trợ cấp lương thực.
IS áp thuế mọi lĩnh vực trong nền kinh tế trên lãnh thổ nhóm này kiểm soát và kiếm được hàng trăm triệu USD mỗi năm. Sau nhiều tháng phỏng vấn các quan chức, những nhà phân tích và người dân trên thực địa, FT khám phá ra rằng tiền thu từ thương mại, nông nghiệp, kiều hối, thậm chí là các khoản tiền trả lương của chính phủ Iraq, tất cả đều chảy vào túi tiền của IS.
"Không có bất kỳ nguồn tiền nào mà không bị đụng đến bởi đây là mạch máu cho nền kinh tế của chúng", Omar, một cựu chỉ huy quân nổi dậy Syria đang sống ở Thổ Nhĩ Kỳ, nói.
Khi IS tràn vào vùng đất mới, điều đầu tiên nhóm này làm là tịch thu tài sản để sung quỹ, phong tỏa ngân hàng, chiếm giữ nhà của các quan chức Iraq ở đó. Ở mỗi tỉnh, IS thành lập và điều hành bộ phận "thu giữ chiến lợi phẩm chiến tranh", phụ trách tính toán giá trị tài sản thu được và trích 1/5 số này thưởng cho các chiến binh tham gia vào hoạt động. Các mặt hàng phi quân sự được bày bán ở "chợ chiến lợi phẩm" ngay tại địa phương, nơi các thành viên IS được phép mua với giá khoảng một nửa.
 |
Một chiến binh IS kiểm tra các lọ nước hoa trong một cửa hàng ở Raqqa. Ảnh: Reuters.
"Bạn có thể mua bất cứ thứ gì: cánh cửa, tủ lạnh, máy giặt, ôtô, bò và đồ gia dụng. Tất cả là vì lợi nhuận", một chủ cửa hàng gần chợ chiến lợi phẩm ở Salihiyeh, một ngôi làng ở biên giới Syria-Iraq, nói.
Tài sản từ hoạt động trên chỉ là nguồn thu một lần, nên IS đang tìm cách đảm bảo các nguồn thu nhập dài hạn bằng các hoạt động thu thuế như zakat và một loạt các thuế khác.
Theo số liệu thống kê do các quan chức Iraq và nông dân Syria cung cấp, thuế tôn giáo trên ngũ cốc và vải bông giúp IS thu được trên 20 triệu USD mỗi năm. Nếu tính cả các kho ngũ cốc của chính phủ mà nhóm thu giữ, IS nắm trong tay 200 triệu USD.
Ở biên giới tây nam của Thổ Nhĩ Kỳ, có đến 600 xe tải xếp hàng nối đuôi nhau hàng ngày chở thực phẩm và vật liệu xây dựng vào Syria. Một vài lái xe và lái buôn nói rằng hầu hết hàng hóa này đi qua khu vực quân nổi dậy, tránh đi qua lãnh thổ do quân đội Syria kiểm soát và hướng thẳng đến các khu vực do IS cai trị.
"90% hàng hóa của chúng tôi bán ở đây là để phục vụ IS, bởi họ có sức mua rất lớn", Marwan, người mang dầu ăn, chất tẩy rửa và gạo vào lãnh thổ IS, nói.
Qua 5 năm nội chiến, ông phải hối lộ hàng ngày khi đi qua các trạm kiểm soát của quân nổi dậy và cả quân đội chính phủ lập trên đường. Với IS, ông nhanh chóng trình giấy xác nhận đã đóng thuế zakat và được đi qua.
Các xe tải từ Iraq đi vào lãnh thổ IS kiểm soát bị đánh thuế khoảng 140 triệu USD/năm, theo tính toán của các lái xe và các nhà phân tích Iraq.
Abu Mohammed, một lái buôn bán rau quả từ lãnh thổ quân nổi dậy sang các khu vực IS kiểm soát, cho biết một vài người bạn của anh chuyển sang buôn bán ở lãnh thổ của IS vì làm ăn ở đó an toàn hơn. "Bạn có thể mở toang kho hàng mà không lo bị ăn trộm dù chỉ là một cái kẹp ghim. Tất cả bạn phải làm là đóng thuế zakat", người này cho biết.
IS áp dụng một khung thuế zakat chung trên toàn lãnh thổ nhóm kiểm soát. Với doanh nhân và người dân giàu có, bất kể họ điều hành một công ty hay chỉ là một người lái xe tải, họ phải đóng thuế zakat tương đương 2,5% vốn. Với nông dân, IS thu 5% trị giá cây trồng có tưới nước và 10% với cây vào mùa mưa. Tuy nhiên, việc thu thuế cũng có thể linh hoạt. Một vài thủ lĩnh IS yêu cầu làm việc thay vì đóng tiền: các bác sĩ ở đông Syria không phải đóng thuế zakat nhưng phải tình nguyện một lần mỗi tuần đến làm việc ở các bệnh viện của IS.
Nông nghiệp là một trong những nguồn thu thuế zakat béo bở nhất, chủ yếu là các sản phẩm sơ chế như lúa mì, lúa mạch và bông. Nông dân Iraq cho biết họ nộp thuế zakat khi chăn nuôi và trồng trọt, trong khi nông dân Syria cho biết rất nhiều nhân viên thu thuế của IS tính toán giá thị trường và bắt đóng khoản tiền tương đương.
IS đặc biệt chú ý đến diện tích đất mỗi nông dân được canh tác. Nhóm này khuyến khích nông dân báo cáo về sản lượng nông sản của nhau để tính toán khoản thuế họ phải đóng là bao nhiêu.
Azzam, một nông dân trồng lúa mì, lúa mạnh và rau quả ngoại ô Mosul nói rằng anh rất sửng sốt về số lượng thành viên IS tham gia vào quá trình thu thuế.
"Họ đến với đủ loại thành phần, một vài là người Iraq, Syria và thậm chí là người nước ngoài. Họ rất đông và giống như một phái đoàn hộ tống chính phủ vậy", Azzam nói qua điện thoại.
Một trong những nguồn thu lớn nhất trong năm ngoái của IS là từ một nguồn không ai ngờ đến: chính phủ Iraq. Chỉ riêng việc đánh thuế lên các khoản lương chính phủ trả cho viên chức ở thành phố Mosul cũng có thể giúp IS kiếm được 23 triệu USD trong năm nay. Chính phủ Iraq tiếp tục trả lương cho đội ngũ khoảng 400.000 viên chức sinh sống trong các vùng lãnh thổ do IS kiểm soát suốt hơn một năm nay.
Các thành viên ủy ban tài chính quốc hội Iraq cho biết khoản chi tiền lương cho viên chức lên tới hơn một tỷ USD. IS đã đánh thuế khoản lương này với mức 10-50%. "Không còn cách nào khác là phải cắt các khoản lương này. Chúng tôi không có lựa chọn nào khác", Haitham al-Juboori, phó trưởng ban tài chính quốc hội Iraq, nói.
Tuy nhiên, các quan chức Iraq ở Mosul đã chỉ trích quyết định trên và cảnh báo rằng việc này sẽ tác động xấu tới người dân. "Người dân sẽ bị nghèo đói và họ sẽ bị đẩy vào vòng tay IS", một viên chức chính quyền chạy trốn khỏi Mosul cho biết.
Kiều hối từ thân nhân ở nước ngoài chuyển cho những người sống dưới sự kiểm soát của IS là nguồn tiền lớn cho phiến quân đánh thuế. Những thân nhân nước ngoài sử dụng hệ thống "hawala", một hệ thống chuyển tiền không chính thức tương tự hệ thống Western Union. Người dân địa phương nói rằng các cây rút tiền hawala trên phố bị phiến quân IS giám sát chặt chẽ và bất kỳ ai đến rút tiền cũng bị đánh thuế.
Nhiều người dân Syria và Iraq sống dưới sự cai trị của IS đã chạy trốn khiến lượng người đóng thuế cho chúng giảm. Ali, một giáo viên tiểu học ở thành phố Mayadeen đã chạy trốn tháng trước cho biết tất cả các bác sĩ, kỹ sư và giáo viên ở thành phố này đã trốn thoát trong mùa hè.
 |
Gần như tất cả mọi hoạt động kinh tế trong vùng lãnh thổ do IS kiểm soát đều bị đánh thuế. Ảnh: Aljazeera.
Một quan chức nông nghiệp ở Mosul cho biết chỉ còn khoảng 50.000 héc ta đất nông nghiệp được canh tác trong lãnh thổ IS trong năm nay, ít hơn nhiều so với 75.000 héc ta trong năm ngoái, trong khi số lượng gia súc đã giảm một nửa.
"Nếu đất nông nghiệp tiếp tục bị thu hẹp, sản lượng sẽ bị ảnh hưởng đáng kể và cuối cùng người nông dân sẽ tự bỏ ruộng đất vì họ không thấy có lãi", quan chức trên nói.
Có lẽ do sợ "nhà nước" sẽ sạch bóng dân cư, nên IS đã cố gắng ngăn cản người dân rời đi. IS đã ban hành các lệnh cấm dân cư đi đến "vùng đất của những kẻ ngoại đạo" trừ khi cần điều trị y tế khẩn cấp. Bên cạnh đó, IS buộc phải hạn chế gây áp lực lên những người dân còn lại trên lãnh thổ. Ở những khu vực tiền tuyến và những ngôi làng kiệt quệ, các thủ lĩnh IS chỉ thu một khoản phí nhỏ hoặc buộc phải dỡ bỏ thuế zakat hoàn toàn.
Ali cho biết IS từng tìm cách áp thuế 20.000 lira (khoảng 50 USD) với các sách giáo khoa mới xuất bản hồi đầu năm 2015, nhưng sau đó phải rút lại khi người dân địa phương không cho trẻ đến trường.
Trong chuyến đi mới đây đến lãnh thổ IS, lái buôn Marwan nói rằng ông không thể tin vào mắt mình khi thấy những người nông dân cày trên những cánh đồng ngay cạnh chiến trường. "Bạn sẽ thấy tên lửa bay trên đầu những người nông dân đang cày cuốc ngoài đó. Nhưng nếu họ không làm việc, họ lấy gì để sống?"
