Đền Chín Gian tọa lạc trên đỉnh núi thuộc xã Châu Kim (huyện Quế Phong, Nghệ An), rộng khoảng 2 ha với nhiều hạng mục như đền chính và khu vực sân lễ hội.

Đền Chín Gian được xây dựng từ đầu thế kỷ XIV tại Pú Chò Nhàng. Trong tâm thức của đồng bào Thái vùng Phủ Quỳ thì đây là nơi hướng về trong tín ngưỡng tâm linh đối với Thẻn Phà (trời), Náng Xỉ Đả (con gái trời) và Tạo Ló Ỳ - người được coi là có công đầu trong việc khai mường, lập đất.

Tương truyền, Tạo Ló Ỳ là người giúp dân lập bản, dựng mường và trở thành vị chúa đất đầu tiên nơi đây. Vùng đất đầu tiên do Tạo Ló Ỳ cai quản được gọi là Mường Tôn (Mường chủ, Mường gốc).

Các mường được lập sau là Mường Quáng, Mường Chừn, Mường Pắn, Mường Puộc, Mường Pha Quèn, Mường Miểng, Mường Chón. Dưới tài đức cai quản của Tạo Ló Ỳ, cuộc sống người Thái ở đây đã khấm khá hơn.

Thời gian sau, thiên tai lũ lụt diễn ra thường xuyên nên người dân các mường xin Tạo Mường cho dựng một ngôi đền ở Mường Tôn, lấy chỗ cúng trâu, cầu xin Trời cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng no ấm. Đền xây theo kiểu nhà sàn truyền thống của người Thái.

Khuôn viên đền Chín Gian rộng hơn 800 m2. Nổi bật nhất trong sân là tượng đá tạc 9 con trâu (gồm 6 con trâu đen, 3 con trâu trắng) hướng đầu nhìn vào đền.

Phía trước đầu 9 con trâu là 9 vạc nước được kê bằng đá, vạc nước có kích thước cao 60 cm, đường kính 80 cm. 9 con trâu và 9 vạc nước tượng trưng cho chín mường chuẩn bị tế lễ.

Bên trong đền chia làm 9 gian thờ với diện tích hơn 138 m2. Kiến trúc hài hòa các vật liệu tạo ra nét đẹp rất riêng của dân tộc Thái.

Lễ hội đền Chín Gian diễn ra từ 14 đến 16 tháng 2 Âm lịch hàng năm. Đây là lễ hội tâm linh lớn nhất vùng, thu hút hàng chục nghìn khách thập phương. Ngoài phần lễ trang nghiêm còn có nhiều trò chơi dân gian như kéo co, bắn nỏ, ném còn, đi cà kheo, thi khắc luống…

Những năm gần đây, do dịch COVID-19 nên lễ hội đền Chín Gian chỉ được tổ chức nội bộ phần lễ, riêng phần hội không thể tổ chức. Do nhiều yếu tố nên phần chém trâu cũng chỉ còn cảnh tượng trưng, không được tổ chức như trước đây.