Ngày 2/2/1953, Ban Bí thư Trung ương Đảng ra Quyết định thành lập Ban nghiên cứu lịch sử, địa lý, văn học (gọi tắt là Ban Văn - Sử - Địa) tại Chiến khu Việt Bắc. Từ một tổ Văn trong Ban Văn - Sử - Địa, đến nay, Viện Văn học đã khẳng định được vị thế của một trung tâm nghiên cứu hàng đầu quốc gia.
Bài phát biểu của PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp - Viện trưởng khẳng định: Qua 6 thập kỷ xây dựng và phát triển, tất cả các lĩnh vực nghiên cứu từ văn học dân gian đến văn học hiện đại; từ nghiên cứu văn học trong nước đến nước ngoài… đều được đổi mới, để lại nhiều công trình khoa học xuất sắc.
Nhiều nhà khoa học trẻ của Viện Văn học hôm nay đã trưởng thành nhanh chóng, bước đầu khẳng định tên tuổi bằng các công trình nghiên cứu như Đoàn Ánh Dương, Phạm Văn Ánh, Đỗ Hải Ninh, Trần Thiện Khanh, Nguyễn Thanh Tâm...
