Giáo sư, Viện sĩ (GS. VS) Nguyễn Văn Hiệu sinh ngày 21/7/1938 tại Cầu Đơ nay thuộc phường Hà Cầu, Quận Hà Đông, Hà Nội. Ông sinh ra trong một gia đình trí thức cách mạng.
 |
Năm 1956 (khi đó ông mới 18 tuổi), tốt nghiệp cử nhân Vật lý loại xuất sắc, được điều về giảng dạy tại trường Đại học Tổng hợp (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội).
Năm 1960, ông được cử sang làm việc tại Viện liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Dubna thuộc Liên Xô cũ. Chỉ hơn 2 năm làm việc tại Dubna, ông công bố 12 công trình về vật lý, bảo vệ xong luận án Tiến sĩ khi chưa đầy 26 tuổi. Ở tuổi 30, ông được công nhận chức danh Giáo sư Vật lý lý thuyết và Vật lý toán của Viện Dubna và Đại học Lomomoxop.
Năm 1969, ông trở về Việt Nam và trở thành người có đóng góp to lớn trong việc thành lập Viện Vật lý – Viện Khoa học Việt Nam. Trong 60 năm hoạt động của mình, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu đã được Đảng, Nhà nước giao nhiều trọng trách chức vụ khác nhau như Viện trưởng Viện Vật lý, Viện trưởng Viện Khoa học vật liệu, Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam.
Ông là nhà khoa học có uy tín lớn và nổi tiếng trong giới khoa học trong nước cũng như nước ngoài, là Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Thế giới thứ 3. Ngoài ra, ông còn là đại biểu quốc hội khóa IV, V, VI, VII và VIII.
GS Nguyễn Văn Hiệu được coi là cây đại thụ trong ngành Vật lý của Việt Nam.
Ngoài những công trình nổi tiếng thế giới về Vật lý hạt cơ bản, Vật lý lý thuyết chất rắn và quang tử, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu còn là tác giả, đồng tác giả và nhà kiến tạo nhiều công trình nghiên cứu ứng dụng có tác động lớn đến sự phát triển của đất nước như công trình thoát lũ miền Tây tại đồng bằng sông Cửu Long. Ông là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho ngành khoa học và công nghệ vũ trụ Việt Nam thông qua chương trình intercosmos...
GS.VS Nguyễn Văn Hiệu sáng lập ra Viện Vật lý và trở thành viện trưởng, sau đó ông cũng lập ra rất nhiều viện nghiên cứu khác, ông luôn quan tâm phát triển Vật lý. GS.VS Nguyễn Văn Hiệu cũng chính là cha đẻ của chương trình phát triển Vật lý 2015-2020 rất thành công, kéo dài sang giai đoạn 2021-2025.
Ông là tác giả của 130 công trình nghiên cứu khoa học, trải rộng trên nhiều lĩnh vực, từ tương tác yếu và đối xứng của các hạt cơ bản, đến lý thuyết giải tích về tương tác mạnh và lý thuyết trường, rồi phương pháp lý thuyết trường lượng tử trong Vật lý chất rắn, trong đó có nhiều công trình được công bố trên các tạp chí chuyên ngành quốc tế có uy tín.
Ông còn là hiệu trưởng sáng lập trường Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội.
GS Nguyễn Văn Hiệu đã được trao tặng nhiều giải thưởng về khoa học có uy tín ở trong nước cũng như trên thế giới (Giải thưởng Lê nin về Khoa học và Kỹ thuật năm 1986, Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 về khoa học và kỹ thuật năm 1996...), được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương độc lập hạng nhất (năm 2009), danh hiệu Nhà giáo nhân dân (năm 2010).
