Đâu rồi nhà gươl Cơ tu?

> Câu lạc bộ Cơtu bỏ tảo hôn
> Huyền bí 'Chiêng ché' của người Cơ tu

Hiếm hoi

Trong chuyến công tác vùng núi Nam Đông mới đây, một cán bộ nghiên cứu văn hóa các dân tộc thiểu số Trường Sơn đi cùng xe trăn trở: “Cả huyện Nam Đông còn duy nhất một nhà gươl đúng “chất” Cơ tu thôi, ở thôn A Xăng - Thượng Long. Rất nhiều ngôi gươl khác đã lần lượt biến mất rồi”. Sau nhiều cuộc rong ruổi qua các xóm làng ở Nam Đông, tôi chỉ còn gặp được tất tật ba ngôi gươl theo kiến trúc truyền thống Cơ tu. Tuy nhiên, nhận xét của vị cán bộ nghiên cứu kia vẫn có lý.

Một trong ba ngôi gươl còn sót lại hiện ở thôn A Ka (xã Thượng Quảng), nhưng chỉ còn trơ khung gỗ, mái lá mủn mục, cầu thang gỗ, sàn nứa rơi rụng tả tơi. Gươl làm từ năm 2000, nhưng bằng kinh phí hỗ trợ của một tổ chức nước ngoài. “Gươl được ví như những mái đình xưa của người Kinh dưới xuôi vậy, nhưng ở đây nó sắp sập rồi, phải dỡ bỏ đi thôi. Muốn làm lại gươl mới phải tốn hàng trăm triệu đồng, dân mình lấy đâu ra tiền, gỗ lá giờ cũng hiếm lắm”, ông Hồ Văn Bó, Phó Chủ tịch UBND xã Thượng Quảng, thở dài.

Một ngôi gươl mang phong cách Cơ tu khác còn kiên cố tọa lạc ở thôn Dỗi (xã Thượng Lộ), cũng làm bằng nguồn tài trợ của dự án nước ngoài.

“Dù gì nó cũng là gươl truyền thống. Khác chăng là làm từ tiền tài trợ bên ngoài. Đồng bào mình có được nó theo cách đầu tư như vậy vẫn tốt hơn là để biến mất hết. Chỉ duy nhất cái gươl ở thôn A Xăng (xã Thượng Long) là do dân Cơ tu mình tự làm toàn bộ, đúng theo cái bụng, cái mong muốn của bà con thôi”, một lão già Cơ tu bộc bạch.

Ông Trần Đức Sáng (Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Huế) xác nhận: “Cả huyện Nam Đông hiện còn duy nhất ngôi gươl thôn A Xăng là do dân Cơ tu tự góp công, đóng tiền xây dựng theo thiết kế mong muốn và nguyên tắc tâm linh của họ”. Ngôi gươl đúng “chất” Cơ tu này đã qua ba lần trùng tu, cuối năm nay tiếp tục được dân sửa chữa lại.

Muôn vẻ mô phỏng

Trong khi gươl truyền thống trở nên hiếm hoi, thì một loại hình kiến trúc mới, cũng được gọi là nhà sinh hoạt cộng đồng, lại đua nhau xuất hiện tại nhiều xóm làng Cơ tu Nam Đông. Tại xã Thượng Quảng, có thôn tồn tại đến hai nhà cộng đồng trong cùng một khuôn viên đất. Một xây trệt, lợp tôn kiên cố theo kiểu hội trường họp dân, bên cạnh là ngôi gươl bê tông hóa, mái lợp tôn, cầu thang đúc, sàn nổi lát gạch hoa...

Một nhà cộng đồng mô phỏng theo dáng dấp ngôi gươl Cơ tu, nhưng bằng bê tông cốt thép. Bên cạnh là nhà cộng đồng xây trệt .

Gọi là gươl, nhưng các nguyên tắc truyền thống bị phá vỡ gần như hoàn toàn. Nhiều nhà không có cột gỗ lớn chính giữa (drưng măng, được xem là linh hồn của gươl, tượng trưng cho người đàn ông trụ cột), thay vào đó là trụ xi măng. Có nơi, người ta vẽ cả hình lưỡng long, lưỡng nghi âm dương lên tường bê tông - một mô típ trang trí, tâm linh xa lạ với người Cơ tu.

Một kiểu gươl mô phỏng khác lại được làm bằng khung gỗ, vách ván, mái lợp ngói nung hoặc tôn. “Những gươl làm thời gian gần đây xa lạ lắm, ít được bà con mình hào hứng đón nhận. Mái bằng tôn rất nóng vào mùa hè, mưa giội xuống thì quá ồn, khó trò chuyện, ca hát gì được mỗi khi hội họp. Mái tôn lại cao, bà con mình sợ sét đánh xuống lắm”, một người Cơ tu ở Thượng Long, cho biết.

Sự biến dạng có hệ thống của nhà gươl ở Nam Đông được nhiều nhà nghiên cứu lý giải rằng, nhà cộng đồng Cơ tu truyền thống có đặc tính sử dụng ngắn hạn, mau xuống cấp do làm bằng tre lá, nên buộc phải sửa chữa, thay thế thường xuyên. Nguồn vật liệu này lại trở nên khan hiếm, xa khu dân cư. Chính sách bảo vệ rừng cũng không cho phép dân khai thác lâm sản tùy tiện, khiến nguồn gỗ tốt dựng nhà gươl trở nên khó khăn.

Trong khi, nhà gươl mô phỏng pha tính hiện đại bằng bê tông lại có tuổi thọ cao, không quá phức tạp trong thi công... Tuy nhiên, nếu xét từ chiều sâu văn hóa và tập tục truyền thống bao đời theo đặc thù vùng cao, chuyên gia cho rằng, gươl của người Cơ tu phải gắn với lịch sử và mong muốn của đồng bào, chứ không phải thứ cứ xây ra cho dân là được!