Ông Hà Thành Duy, nguyên trưởng thôn Cốc, xã Dĩnh Trì, TP Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang nhớ lại, năm 1998, trong một lần cải tạo, nâng cấp đường thôn, ông phát hiện một phiến đá hình chữ nhật. Nhìn phiến đá cổ khắc đầy chữ Hán, người dân tò mò, bàn tán cho rằng đó là mộ cổ có chứa nhiều báu vật.
Cơ quan chuyên môn xác định, đó là tấm bia có từ thời nhà Mạc liên quan đến trạng nguyên Giáp Hải.
 |
Bảo vật quốc gia bia hộp đá thời Mạc |
Sau đó, tấm bia được giao cho ông Duy gìn giữ suốt mười năm, trước khi cổ vật được đưa lên lưu giữ tại đền Giáp Hải như ngày nay.
Theo các tài liệu nghiên cứu lịch sử, trạng nguyên Giáp Hải đã phò nhà Mạc 49 năm và từng giữ nhiều chức vị cao, đặc biệt là Thượng thư sáu bộ, được vua ban lá cờ, có thêu đôi câu đối: Trạng đầu Tể tướng đẩu Nam tuấn/Quốc lão đế sư thiên hạ tôn (Là Trạng nguyên, Tể tướng cao đẹp như sao đẩu trời Nam/ Bậc Quốc lão, thầy dạy vua thiên hạ đã tôn vinh).
Hiện tại, bia được đặt trong Đền thờ trạng nguyên Giáp Hải ở thôn Cốc, xã Dĩnh Trì. Bia có hình chữ nhật gồm hai phần: Phần bia và phần nắp đậy, ôm khít vào nhau. Phần nắp đậy cao 72 cm, rộng 49 cm, dày 16cm. Lòng nắp và mặt thân bia đều được mài phẳng, nhẵn, khắc văn tự Hán cổ và chữ Nôm. Ba diềm cạnh của bia khắc chìm họa tiết hoa dây cuốn. Diềm trên khắc chữ khổ to, nét kép dòng chữ “Thái Bảo Giáp phủ quân mộ chí”. Bia được các nghệ nhân dân gian xưa sử dụng liên hoàn các kỹ thuật thủ công thô sơ như: Xẻ đá, mài, chạm khắc chữ và hoa văn. Chữ trên bia là kiểu chữ khải, đường nét mảnh, khắc nông. Tuy vậy, những họa tiết hoa văn và nghệ thuật khắc chữ đã đạt đến độ tinh xảo thường gặp ở các tác phẩm điêu khắc đá thời Mạc.
Nội dung văn bia là tư liệu quý về thân thế, sự nghiệp của Trạng nguyên Giáp Hải và Khánh Sơn tiên sinh - thân phụ của Trạng nguyên Giáp Hải. Văn bia còn làm sáng tỏ những huyền thoại ly kỳ liên quan đến thân phận Trạng nguyên dưới triều nhà Mạc.
Là một cổ vật được tạo tác cách đây gần 500 năm, bia hộp đá thời Mạc mang nhiều thông tin có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học. Ngày 25/12/2017, Thủ tướng Chính phủ ra quyết định công nhận là bảo vật quốc gia.
