Nhiều trăn trở
Buổi Gặp mặt đại biểu trí thức khoa học và công nghệ tiêu biểu năm 2019 do Ban Tuyên giáo Trung ương tổ chức sáng qua (14/5) có sự tham gia của ông Võ Văn Thưởng, Ủy viên Bộ Chính trị, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương cùng 100 đại biểu là các nhà trí thức, khoa học có nhiều đóng góp cho sự phát triển của khoa học và công nghệ (KH&CN).
Phát biểu tại buổi gặp mặt, nhiều trí thức cho rằng, những năm qua, cơ chế chính sách, đầu tư cho KH&CN đã có những đổi mới, thúc đẩy sự phát triển của KH&CN Việt Nam với một số thành tựu đáng tự hào. Tuy nhiên vẫn còn nhiều trăn trở.
GS.TS Nguyễn Quang Liêm, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam dẫn con số của Tổ chức hợp tác phát triển kinh tế thế giới cho thấy cả về nhân lực và đầu tư cho KH&CN ở Việt Nam còn nhiều hạn chế. Về nhân lực, nếu số nhà khoa học trên 1.000 dân ở các nước châu Âu là 10 người, ở Israel khoảng 17 người, ở Hàn Quốc 14 người, Trung Quốc hơn 2 người thì VN là 0,68 người/1000 dân.
Về kinh phí, Hàn Quốc đầu tư cho KH&CN khoảng 4,5% GDP, Trung Quốc hơn 2% GDP, Việt Nam là 0,6% GDP nhưng thực tế không được thế. GS Liêm cho rằng, đây là con số rất đáng suy ngẫm. Với nhân lực, đầu tư như thế, những gì các nhà khoa học Việt Nam làm được là đáng tự hào. Ông kể thêm, nhiều khi truyền thông trách các nhà khoa học nhiều nhưng chúng ta phải nhìn nhận một thực tế, nếu chúng ta có 17 nhà khoa học/1.000 dân, dùng 4,5% GDP mà KHCN không đóng góp xứng đáng cho đất nước thì mới nên trách các nhà khoa học.
Ông cũng cho rằng, chúng ta phải nhìn nhận đúng đắn vấn đề. “Muốn làm nhiều hơn phải có đầu tư, phải đào tạo đội ngũ. Tôi tin là với sự nhìn nhận đúng đắn cùng nỗ lực cố gắng của đội ngũ cán bộ KHCN sẽ có đóng góp tốt hơn cho sự phát triển của đất nước”.
Theo PGS.TS Phan Đình Tuấn, Hiệu trưởng Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TPHCM, hơn một thập kỷ qua, cơ quan quản lý có những cố gắng lớn thay đổi dần cơ chế chính sách KH&CN, mở ra nhiều chương trình khoa học từng ngành, từng lĩnh vực, từng địa phương, bao trùm tất cả các lĩnh vực. Vướng mắc trong cơ chế tài chính được tháo gỡ một phần. Tuy nhiên, PGS Tuấn cho rằng, nếu tháo gỡ được hơn nữa về cơ chế tài chính, đẩy mạnh việc khoán chi đến sản phẩm cuối cùng, ứng dụng được sản phẩm vào sản xuất sẽ tạo điều kiện hơn nữa cho các nhà khoa học.
GS.TS Nguyễn Thị Lan, Giám đốc Học Viện Nông nghiệp Việt Nam chia sẻ, KH&CN đã khẳng định được vai trò to lớn trong sự phát triển của ngành nông nghiệp khi đóng góp tới 30% giá trị gia tăng. Dù vậy, theo bà, để thúc đẩy vai trò của KHCN, Chính phủ cần quan tâm hơn đến đội ngũ các nhà khoa học đào tạo nước ngoài trở về, xem họ có khó khăn gì để kịp thời hỗ trợ, giúp họ đóng góp nhiều hơn cho đất nước…
Tập trung tháo gỡ trong thời gian tới
Tại buổi gặp mặt, Bộ trưởng Bộ KH&CN Chu Ngọc Anh cho rằng, để phát huy được nguồn vốn trí tuệ của trí thức, cần tạo lập được một hệ sinh thái đồng sáng tạo thực sự mạnh ở trong nước, kết hợp giữa hạ tầng nghiên cứu, môi trường học thuật tiên tiến, chính sách đãi ngộ thỏa đáng và các cơ hội nghề nghiệp, sinh sống thuận lợi cho nhà khoa học và gia đình họ.
Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam cho rằng, làm sao đặt đúng vị trí khoa học là quốc sách hàng đầu, không để sức ép về kinh tế, mục tiêu ngắn hạn trước mắt lấn át các mục tiêu có tính dài hạn, nền tảng. Ông cho biết có 5 việc phải làm quyết liệt trong thời gian tới. Thứ nhất là cơ chế chính sách phải khơi dậy được sự sáng tạo của mọi cá nhân trong xã hội, đặc biệt là trí thức và nhà khoa học. Hai là làm sao có chính sách về kinh tế để doanh nghiệp đầu tư vào khoa học, đào tạo.
Phó Thủ tướng cho biết, sẽ tiếp tục khai thông đổi mới một bước mạnh mẽ hơn nữa cơ chế thu chi trong khoa học. Ông nêu thực tế, rất nhiều công trình, đề tài, dự án, các nhà khoa học vẫn phải khổ sở, vất vả với việc thanh quyết toán, mất quá nhiều thời gian, công sức. “Nhiều khi để hợp thức hóa được khoản chi hết sức chính đáng trong nghiên cứu thì nhà khoa học phải sáng tác số liệu”, Phó Thủ tướng cho rằng, phải đổi mới tiếp tục cơ chế chính sách, khoa học là phải chấp nhận tính rủi ro, phải tin tưởng nhà khoa học.
Cũng theo Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, thời gian tới sẽ quyết liệt thúc đẩy tự chủ trong các trường đại học, biến các tường thành trung tâm nghiên cứu lớn. Ngay ở phổ thông phải đưa ra cách dạy tạo tranh luận, tìm tòi, ứng dụng STEM mạnh mẽ.
Cuối cùng phải tiếp tục cơ chế liên quan đến đãi ngộ vật chất và tinh thần cho trí thức. Lương và đãi ngộ chưa đủ nên một phần kinh phí nghiên cứu thường được dùng để nâng thu nhập cho nhà khoa học. Phó Thủ tướng cho biết, Chính phủ đã tiếp thu ý kiến và đang thúc đẩy các giải pháp trên. Hy vọng tới đây, khi bàn chiến lược cho thời kỳ mới, trong điều kiện mới, có thể đưa được giải pháp vào văn kiện.
