Những ai bảo rằng họ hoàn toàn không quan tâm đến dư luận, thì hoặc đó là một cách làm cao đôi khi để che giấu sự yếu đuối, hoặc họ nói dối. Luôn chỉ xảy ra hai trường hợp: Khen hoặc chê. Khen, kể cả chỉ là khen xã giao, sẽ không gây ra vấn đề gì nghiêm trọng. Trong trường hợp còn lại, tác phẩm của bạn bị chê, thì tùy mức độ mà bạn có thể không quan tâm, thấy buồn chán hoặc tệ nhất là nổi cáu, mắng bạn đọc không hiểu tác phẩm của bạn.

Tuy nhiên, những phản ứng như vậy chỉ chứng tỏ hai điều: Bạn là người bình thường và với tư cách nhà văn, bạn thiếu khả năng chịu đựng sự phê phán.

Minh họa: Đỗ Phấn

Chuyện này xảy ra với hầu hết người cầm bút. Trong hồi ký của nhà văn Tô Hoài, nếu tôi nhớ không nhầm, ông kể về chuyện các nhà văn phản ứng lại khi tác phẩm của mình bị chê chả khác gì những chuyện vẫn đang xảy ra trong làng văn bây giờ. Hóa ra thế hệ các nhà văn thời Tô Hoài, trong đó gồm cả những người mà chúng ta đang coi như những bậc trưởng thượng, khi bị chê cũng đỏ mặt tía tai, thậm chí còn sẵn sàng thượng cẳng chân hạ cẳng tay với người chê.

Từ “đánh” trong văn chương luôn được hiểu theo nghĩa bóng. Nhưng như Tô Hoài và một vài người khác chứng kiến, thì từng có chuyện nhà văn nhà thơ nào đó “đánh” người chê mình theo nghĩa đen.

Có thể hiện tượng vừa nói là chuyện hy hữu. Nhưng chê nhau dẫn đến từ mặt nhau thì thường xuyên và xảy ra ở mọi nơi chứ không riêng gì ở Việt Nam.

Tôi còn nhớ, vào khoảng những năm 90 của thế kỷ trước, một tác phẩm văn học nội địa được trao giải thưởng, được báo chí tung hô ầm ĩ. Nhưng với một số người thì tác phẩm ấy sáo mòn, cũ kỹ, nặng về kể lể kiểu báo chí mà chả có bao nhiêu chất văn học.

Một trong số những người đó thậm chí còn viết hẳn bài chê tan nát tác phẩm được giải danh giá. Phản ứng của tác giả là dọa viết đơn kiện người chê, gửi đến một số cơ quan, với lý do tác phẩm của ông đã được Hội nhà văn trao giải, tức là đã được khẳng định chất lượng ở cấp “quốc gia”. Nếu không bị can ngăn ở phút chót, văn đàn Việt đã có một chuyện tức cười cỡ thế kỷ để mua vui.

Nhà văn Bảo Ninh, tác giả của tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh nổi tiếng thế giới, có lần nói với tôi (sau đó ông nhắc lại trong một bài trả lời phỏng vấn) rằng, đọc những lời chê tác phẩm của mình nhiều khi nóng hết cả mặt, nhiều khi thấy nản chí, nhưng thà như vậy còn hơn sách bị rơi vào tình thế không được bàn luận, tức không được cả khen lẫn chê! Nhưng không mấy nhà văn xứ này có được bản lĩnh và sự tự tin như Bảo Ninh.

Bản thân người viết bài này đã từng bị ông vua truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp mắng cho “sấp mặt”, chỉ vì có ý muốn “biên tập miệng” vài chỗ trong tiểu thuyết Tuổi hai mươi yêu dấu của ông. Mới chỉ là biên tập miệng, tức ở mức đề xuất thôi nhé, mà đã phải trả giá bằng một trận mắng, không biết khi nhúng bút biên tập thật thì còn tai vạ đến đâu.

Vấn đề có lẽ không phải chỉ là “biên tập vài chỗ, cắt đi vài câu”, mà điều đó đồng nghĩa với việc dám coi tác phẩm của ông chưa hoàn hảo, vẫn có thể phải sửa chữa. Với ai khác có thể mặc kệ, chứ với Nguyễn Huy Thiệp thì không được phép! Chính ông đã nói thẳng với tôi điều đó.

Tôi quen thân một bạn trẻ luôn khao khát và quyết liệt tìm cho mình lối đi riêng trong nghiệp viết lách của mình. Với anh và điều này anh đúng, nhà văn không thể cùng nhau đi theo đàn theo lũ như trẩy hội, mà phải cô độc, dám đi một mình. Anh đưa ra những tác phẩm đầy “thách thức” sự chịu đựng của dư luận chung.

Thông thường chúng ta (trong đó có cả chính tôi) nghĩ anh chàng này phải có bản lĩnh thép trong việc đối mặt với mọi sự phê phán của độc giả. Bởi việc phê phán ấy đôi khi lại đồng nghĩa với việc gián tiếp ghi nhận sự độc đáo của anh ta. Anh ta chắc phải là người ý thức rõ hơn ai hết về điều đó, rằng nếu không chịu được sự chê bai, thì tốt nhất cứ “lối cũ ta về”, cho nó lành!

Nhưng những chuyện xảy ra sau đó khiến ta phải ngạc nhiên: Anh bạn trẻ kia phản ứng quyết liệt với bất cứ chê bai nào nhắm vào tác phẩm của anh ta, theo hai cách: Viết bài chửi lại, chửi một cách cay cú và cách thứ hai, tuyên bố không thèm viết nữa? Hóa ra sức chịu đựng của nhà văn rất ít khi tỷ lệ thuận với thứ mà chúng ta luôn trầm trồ gọi là bản lĩnh sáng tạo?

Dù chúng ta biết rõ với nhau rằng, một tác phẩm đã thoát thai khỏi tác giả, thoát khỏi thân phận bản thảo, là nó thuộc về độc giả theo một nghĩa nào đó. Chỉ có độc giả mới đủ năng lượng, sự nhiệt tâm và kiên nhẫn để cho nó một cuộc sống thật sự (Giả định tác giả luôn chết trước khi tác phẩm của anh ta bị quên lãng hoàn toàn, còn với loại tác phẩm chết trước tác giả thì không nên mất công nhắc đến ở đây), vì thế tác giả không thể cứ bao bọc nó mãi được. Thế nhưng, dù biết như vậy, việc bình thản chấp nhận nó trên thực tế là cả một câu chuyện khác.

Kết luận thứ nhất: Hết thảy các nhà văn đều thích khen, đều thích nghe những điều vừa tai về đứa con tinh thần của mình.

Mặt khác, hầu hết cũng đều thừa nhận (hoặc ra vẻ thừa nhận) rằng một tác phẩm chỉ thực sự có giá trị khi nó gây nên những tranh luận trái chiều. Bởi điều đó phản ánh sự tác động thực sự của nó vào đời sống, vào tâm thức độc giả. Thêm nữa, rất nhiều nhà văn biết rõ, khi ai đó chê tác phẩm của anh ta, chắc chắn họ phải đọc rất kỹ và họ, nếu không tất cả thì cũng phần lớn, kỳ vọng hơn mức bình thường vào tác giả của tác phẩm mà họ phê phán.

Đó chẳng phải là một món quà quý giá sao? Ít ra nó cũng quý hơn rất nhiều lần những lời khen chung chung, vô cảm, thực chất là họ đọc qua quýt cho xong một việc! Biết thế, công nhận thế, không có gì phải tranh cãi về sự thật đó… Nhưng hầu hết các nhà văn vẫn cứ thấy nóng mặt, khó chịu với ngay cả những phê bình sâu sắc, công phu, chân thành nhất.

Kết luận thứ hai: Hết thảy nhà văn đều rất khó nuốt trôi những lời phê phán.

Phê bình chân chính không phải là tìm cách xóa sổ tác phẩm (nếu có ai cố làm điều đó vì bất cứ động cơ nào, thì họ coi như tự đánh mất vị thế và quyền lực của mình). Phê bình là để tìm ra cái cao hơn về tầm vóc tư tưởng, thẩm mỹ so với những gì bạn đọc bình thường chỉ thấy trên văn bản. Hình như nhà văn nào cũng đồng ý với điều này. Nhưng đồng ý là một chuyện quá dễ. Chấp nhận cho cá nhân mình lại là chuyện khác quá khó.

Kết luận thứ ba: Hầu hết nhà văn đều không thật lòng khi tiếp nhận những lời chê bai kể cả nó mang động cơ hoàn toàn trong sáng, chân thành.

Thực ra, sức chịu đựng của người viết trước những lời bàn ra tán vào về tác phẩm của mình chính là chỉ số cho thấy khả năng anh ta có thể trụ lại được bao lâu với lựa chọn của mình. Nếu có ai hỏi tôi rằng, người viết có cần đáp trả những gì bạn đọc chê tác phẩm do mình viết ra (mọi nhà phê bình trước hết cũng đều là bạn đọc) thậm chí sổ toẹt nó, tôi sẽ không trả lời thẳng mà sẽ hỏi lại thế này: “Bạn có sống đủ dài để nghe và đốp chát lại hết lời chê bai đó không”? Bởi vì nếu trời cho bạn có tài, bạn luôn chỉ có thể nghe được một phần rất nhỏ những lời bình phẩm về tác phẩm của bạn, kể cả khen hay chê.

Và tôi sẽ nói thêm: Còn gì thú vị hơn khi bạn trở thành “vấn đề” tranh cãi của số đông cả khi bạn không hiện diện; còn gì đáng mong mỏi hơn với một người cầm bút khi ngày nào bạn cũng được người ta bàn luận sau lưng, kể cả nói xấu. Đó chính là phần thưởng lớn nhất, duy nhất mà bạn nên mong muốn đạt được trong đời.

Không hớn nhở khi nghe người khác khen mình, khen tác phẩm của mình, chúng ta đã không là con người. Nhưng, là người viết, nếu không có khả năng chịu đựng chê bai, phê phán của dư luận, bạn sẽ mãi chỉ là một người cầm bút bình thường.

Trong nghệ thuật nói chung, trong văn học nói riêng, chỉ cái khác thường (bao gồm cả cái phi thường) mới đáng kể và mới thực sự có hy vọng tồn tại lâu dài.

Hà Nội tháng 11/2022