Giấc mơ trong hầm mộ
Trong một buổi tham quan quận Döbling của thành phố Viên, người hướng dẫn khi ấy là TS. Patrick Horvath, chuyến đi bộ đó đưa chúng tôi đến cây bồ đề Schubert ở phía trước nhà thờ giáo xứ Thánh Michael, trên ngọn đồi, nơi phố Armbrustergasse giao nhau với phố Grinzinger. Cây bồ đề tuyệt đẹp này được dàn hợp xướng nam Beethoven trồng nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày mất của nhà soạn nhạc Franz Schubert. Tôi rất tò mò, không hiểu tại sao cây bồ đề ấy lại mang tên Schubert? Chính từ đây, tôi biết được nước Áo không chỉ có một cây bồ đề Schubert mà có đến hàng trăm cây bồ đề Schubert và tầm quan trọng của bài hát Cây Bồ Đề của nhạc sĩ Franz Schubert đối với Áo. Tôi thực sự choáng váng trước vẻ đẹp của tập ca khúc "Hành trình mùa đông" mà nhạc sĩ Franz Schubert phổ nhạc những bài thơ của nhà thơ Wilhelm Müller - một tác phẩm thế kỷ, chứa chan nỗi buồn sâu thẳm và nỗi đau buốt lạnh.
Một may mắn sau đó là tôi được mời tới nhà hát dưới hầm mộ của Nhà thờ thánh Peter nổi tiếng ở trung tâm thành phố Viên để thưởng thức "Hành trình mùa đông" vào tháng 11 năm 2021. Khi tôi đến nhà hát và đọc tên để lấy chỗ ngồi của mình, một người phụ nữ nghe thấy tên tôi, bất ngờ quay sang hỏi: “Chị có phải là Chu Thu Phương? Chị có phải là người dịch ‘Hành trình mùa đông’ không?” Tôi sững sờ mất một lúc, chỉ kịp nói “Vâng”. Cuối buổi biểu diễn chị mời tôi ở lại và cho biết đã nghe nói về dự án của tôi từ lâu. Chị hỏi tôi về dự án, sau khi nghe tôi trình bày chị đã mời tôi hợp tác để đưa “Hành trình mùa đông” bằng tiếng Việt lên sân khấu nhà hát. Lúc đó tôi mới biết người phụ nữ ấy chính là Nhà quản lý văn hóa, chị Dorothee Stanglmayr - Giám đốc Nhà hát dưới hầm mộ (OPER in der KRYPTA). Đó là một Nhà hát opera nguyên bản, trung thực, không có những trang thiết bị kỹ thuật như lưới treo hoặc sàn kép, không có khoảng cách xa vời với khán giả dưới gian hầm nhỏ bé của nhà thờ, nơi chỉ có đủ chỗ cho 80 vị khách. Số lượng khán giả hạn chế ấy tự nó đã toát lên sự sang trọng của một buổi biểu diễn rất riêng tư.
Điều này vượt quá giấc mơ của tôi, vì chưa bao giờ dám nghĩ đến một cuộc biểu diễn “Hành trình mùa đông” bằng tiếng Việt (qua bản dịch của chính mình) ngay tại Nhà hát opera nguyên bản, giữa thành phố Viên, thủ đô âm nhạc của thế giới.
Bản hòa âm của những tâm hồn đẹp
Xuyên suốt tập “Hành trình mùa đông” là một âm hưởng thản nhiên, buông xuôi, bỏ mặc tất cả. Có một điểm lạ lùng trong âm nhạc của Franz Schubert làm cho người ta nhận biết được ngay. Thông thường gam trưởng được dùng để diễn tả những cảm xúc vui tươi, rạng rỡ, khoẻ khoắn, mà gam thứ thì dùng để diễn tả những cảm xúc êm dịu, man mác buồn. Thế nhưng ở Schubert thì gam trưởng và thứ dường như đưa lại những cảm xúc rất khác. Cái xung đột trong cảm giác đó làm người hát, người đàn cũng như người dịch chìm vào một nỗi bất hạnh triền miên ngày càng sâu thẳm, rất gần với cái chết. Bởi vậy, tập đàn, tập hát cũng như dịch ca khúc của “Hành trình mùa đông”, bạn nên tự hiểu là đã đặt mình vào một mối nguy hiểm cận kề.
 |
Nhà hát dưới hầm mộ |
Đặt mình trong tình thế chỉ còn biết tiến lên phía trước, hiện thực hóa giấc mơ của mình, tôi dành thời gian học hát các ca khúc của nhạc sĩ Schubert từ người thầy là ca sĩ tenor Hans-Jörg Gaugelhofer, một ca sĩ của nhà hát hoàng gia Burgtheater nổi tiếng, để có thể hiểu và đánh giá đầy đủ khía cạnh âm nhạc của tác phẩm trong bản dịch của mình. Trong quá trình chuyển ngữ lời của các ca khúc, tôi vô cùng may mắn được sự hỗ trợ quý báu của dịch giả, nhạc sĩ Ngô Tự Lập từ Việt Nam, người tôi đánh giá rất cao trong việc dịch ca từ.
Sau cuộc kết nối thành công, giám đốc nhà hát và tôi đã nhanh chóng thống nhất ý tưởng tổ chức một buổi biểu diễn đặc biệt để trình bày được vẻ đẹp của bản gốc và bản dịch “Hành trình mùa đông”, trong đó ca sĩ Florian Pejrimovsky sẽ trình bày bản gốc tiếng Đức và một ca sĩ người Áo khác, ca sĩ Hans-Jörg Gaugelhofer, đã tình nguyện trình bày các bài hát phiên bản tiếng Việt.
Trong một buổi phỏng vấn, ca sĩ Hans-Jörg Gaugelhofer bày tỏ với tôi rằng, anh ấy vinh dự được hát các bài hát chọn lọc từ “Hành trình mùa đông” bằng tiếng Việt. Anh đã phải nỗ lực rất lớn để vượt qua được khó khăn dành cho người trình bày “Hành trình mùa đông”: Chỉ một gợn đau khổ mà người ca sĩ cố ý tạo ra sẽ làmcho khán giả nhận ra ngay lập tức cái không tự nhiên. Hơn nữa, điều quan trọng là phải diễn đạt lại lời bài hát bằng tiếng Việt thật rõ ràng, bởi tâm trạng khán giả sẽ nhanh chóng bị ảnh hưởng nếu họ không hiểu được lời bài hát.
 |
Từ trái qua phải:Dịch giả Chu Thu Phương, ca sĩ nam trầm trung Florian Pejrmovsky, giám đốc nhà hát Dorothee Stanglmayr, ca sĩ nam cao Hans-Jörg Gaugelhofer, nghệ sĩ dương cầm Ekaterina Nokkert, Đại sứ Việt Nam tại Áo Nguyễn Trung Kiên, phiên dịch Phạm Tâm Đan |
Ca sĩ Florian Pejrimovsky giọng nam trung trầm đồng thời là giám đốc nghệ thuật của nhà hát tâm sự: Đối với tôi, hành trình mùa đông không chỉ là một câu chuyện u ám. Cái tôi trữ tình cũng từng có những phút giây tươi sáng. Vậy nên khi bắt đầu tập ca khúc, ta không được phép cho khán giảcảm nhận được ngay cái kết. Hành trình mùa đông là một trong những trải nghiệm đẹp nhất, dữ dội nhất và đồng thời cũng là một trải nghiệm đáng sợ nhất mà một người truyền tải bài hát có thể có được.
Nghệ sĩ piano Ekaterina Nokkert - giám đốc âm nhạc của nhà hát chia sẻ: Biểu diễn và miêu tả tác phẩm này là cả một tấm công phu, với chừng 75 phút tập trung cao độ, không gián đoạn - nhưng nó cũng đòi hỏi cả việc sẵn sàng xử lý nội dung ca khúc ở cấp độ trải nghiệm cá nhân. Tôi đánh đàn bằng cả những kinh nghiệm riêng của bản thân mình về những mất mát và đớn đau, chúng có tác dụng như một liều thuốc chữa lành vết thương lòng. Trong khái niệm biểu diễn đặc biệt này, lại có thêm tiếng Việt tạo nên những biến đổi trong thành phần âm nhạc - các phụ âm trong bản tiếng Việt sẽ không rơi vào điểm bạn chờ đợi chúng (sẽ xuất hiện trong tiếng Đức), vì vậy việc chú ý đến giai điệu giọng hát là điều quan trọng hơn hết để giữ toàn bộ hòa tấu hòa hợp được với nhau và cùng với nhau tạo nên một khổ hát chung.
Chị Dorothee Stanglmayr, Giám đốc Nhà hát opera dưới hầm mộ nhà thờ thánh Peter, bằng con mắt xanh đã nhận ra và hiện thực hóa giấc mơ “Hành trình mùa đông” tiếng Việt, đã khiến tôi xúc động khi không ngần ngại thể hiện sự khâm phục đối với công việc khó khăn của anh Lập và tôi. Chị nói: “Tiếng Việt quả là một thứ tiếng có âm điệu tuyệt vời. Giữ được vẻ đẹp nguyên gốc cho âm nhạc của Schubert qua bản dịch là điều vô cùng quan trọng. Làm tốt thôi là chưa đủ. Điều hơn thế chính là niềm đam mê cống hiến hết mình cho một đề tài, thái độ kiên quyết khi phải tận hiến hết mình, không khoan nhượng cho đề tài đó.”
Trực tiếp chứng kiến quá trình luyện tập nghiêm cẩn, công phu của các nghệ sĩ nổi tiếng cùng với sự ủng hộ tuyệt đối của giám đốc nhà hát, sự hào phóng của các nhà tài trợ, một nhà tài trợ từng nói: dựán dịch thuật nào có thể chịu được những đợt thử lửa, để tự hào bước ra công chúng giữa thành Viên một cách tự hào và độc đáo đến vậy?
Thay một lời cảm ơn
Với “Hành trình mùa đông”, tôi đã tìm ra nét đẹp của nước Áo đã làm trái tim mình thổn thức và hiểu ra, đây chính là cái tôi sẽ dịch trả lại món nợ ân tình cho nước Áo. Tôi dịch tập ca khúc này với mong muốn đưa vẻ đẹp của những ca khúc nghệ thuật kinh điển của Áo đến gần hơn với tâm hồn người Việt. Đây cũng là một món quà tổng kết những năm tháng sống và làm việc của mình tại Áo gửi tới đồng bào tôi ở Áo nói riêng và trên thế giới nói chung, cũng là một đóng góp nho nhỏ của nhóm nghệ sĩ chúng tôi hướng tới Lễ kỷ niệm 50 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam - Áo cũng như kỷ niệm 225 năm ngày sinh nhạc sĩ thiên tài Franz Schubert.
