Về lại Vũng Tàu không biết lần thứ mấy. Vẫn biển ấy, vũng ấy, điểm binh trong số người quen cứ thấy chông chênh, hình như đang thiếu một người? Thiếu và vắng biệt hẳn bởi chả bao giờ có thể gặp. Người anh đồng hương Xuân Sách ấy đã biệt hẳn với Vũng Tàu sau hơn chục năm tá túc mà về nằm lại cố hương xứ Thanh.
Nhà thơ Lê Huy Mậu (chung với Nguyễn Trọng Tạo ca khúc Sông quê) năm ấy rì rì xe máy đưa tôi đến thăm nhà ngôi nhà xây granito… Xây hồi mà nhà thơ Xuân Sách quyết tâm chấm dứt giai đoạn lê thê hằng sống của một gia cảnh chát nhiều hơn ngọt mà dấn thân sang địa hạt chất lượng sống, dám ràng buộc đời mình với một người đàn bà viết truyện thiếu nhi nhưng không cho thêm Xuân Sách một đứa trẻ nào. Nhưng nào có hề chi! Hình như những năm cuối, chất lượng sống ấy người ấy từng sẻ chia với Xuân Sách nhiều thứ thuộc địa hạt chữ nghĩa viết lách? Ngôi nhà cũ kỹ này từng tấp nập bạn bè vô ra cái năm Xuân Sách gặp hên lẫn gặp họa khi cho xuất bản cuốn Chân dung nhà văn.
…Cung cách bài trí vẫn như hơn hai chục năm trước tôi ghé mà hình như có xuống cấp hơn? Vẫn bức ký họa chân dung Xuân Sách của một họa sĩ có danh. Và kia vẫn bức thư pháp của một ông bạn già. Bức ấy chép bài thơ của Trần Tử Ngang: Nghìn năm trước ta chả có/ Nghìn năm sau cũng chả có ta/ Nghĩ trời đất vô cùng/ Một mình rưng rưng lệ. Mới rồi về Vũng Tàu, tôi lại ghé cái nhà granito ấy thì đã có chủ mới? Bà vợ ông Xuân Sách nghe đâu đã về Sài Gòn với người thân. Anh Xuân Sách, nghìn năm trước năm sau mà chi, giờ chỉ có mình kẻ này đang ngơ ngẩn lẩn thẩn ngóng vọng về đất Bắc, về xứ Thanh với niềm tin dẫu mong manh rằng, địa hạt viết lách chữ nghĩa nước Nam mình đã, đang và sẽ còn nhắc dài dài chân dung một Xuân Sách.
…Xin trở lại cái vật có lẽ Bảo tàng Văn học Việt chưa kịp bổ sung?
Vật ấy là lá đơn kiêm biên bản có chữ ký của 41 nhà văn.
“Hà Nội ngày 12/5/1992
Kính gửi: Ban Tư tưởng-Văn hóa Trung ương, Bộ Văn hóa, Thông tin, Thể thao, Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam
Chúng tôi, những nhà văn ký tên dưới đây xin bày tỏ sự bất bình về cuốn Chân dung nhà văn (dưới đây xin gọi tắt là CDNV - tác giả) của Xuân Sách do Nhà xuất bản Văn học ấn hành.
Những bài thơ gọi là CDNV của Xuân Sách đã lộ rõ tâm địa và dụng ý xấu xa của người viết và sự thiếu trách nhiệm của nhà xuất bản.
CDNV không nêu tên người nhưng Xuân Sách đã lấy tên tác phẩm để miêu tả thì chẳng khác gì gọi tên người ta ra.
Dưới con mắt của Xuân Sách, CDNV Việt Nam trở nên méo mó dị dạng. Cố nhiên Xuân Sách cũng tỏ ra xu phụ nịnh bợ một số người.
Bằng giọng thơ châm chọc giễu cợt, bằng thái độ cao ngạo răn dạy kẻ khác, kích động kẻ khác, Xuân Sách đã mượn cách tả chân dung để:
Bôi nhọ phỉ báng thậm chí vu khống đối với nhiều nhà văn kể cả những nhà văn đáng kính đã quá cố
Xuyên tạc lăng mạ đời tư các nhà văn một cách vô trách nhiệm đặc biệt là các nhà văn nữ gây những hậu quả cực kỳ xấu đối với họ.
Với vị trí văn học hạn chế của mình, Xuân Sách đã miệt thị tài năng và thành tựu văn học của đồng nghiệp.
Qua cách đánh giá thiên lệch của mình, Xuân Sách đã gây không khí bất lợi cho sự đoàn kết nội bộ của Hội.
Chúng tôi coi đây là một vết xấu trong sinh hoạt văn hóa của chúng ta, đặc biệt là trong quản lý xuất bản.
Chúng tôi xin kiến nghị:
1. Xem xét lại trách nhiệm của người cấp giấy phép xuất bản của Giám đốc NXB Văn học và các biên tập viên đã cho in cuốn sách;
2. Phải có biện pháp thực sự thu hồi và hủy bỏ cuốn sách;
3. Ban chấp hành HNV xem xét tư cách nhà văn của Xuân Sách và có kỷ luật thích đáng chiểu theo điều lệ của Hội vì đã xúc phạm nhân cách gây mất đoàn kết nội bộ. Kỷ luật cần được thông báo cho toàn thể Hội viên biết.
Ngoài các cơ quan hữu trách, chúng tôi còn gửi bản kiến nghị này đến những nơi cần thiết:
- Cục xuất bản Bộ VHTTTT
- Nhà xuất bản Văn học
- Tỉnh ủy và UBND tỉnh Bà Rịa -Vũng Tàu
- Hội văn nghệ Bà Rịa - Vũng Tàu”.
Kèm theo là tên và chữ ký của các nhà văn kiến nghị.
Trong Di cảo của nhà thơ Xuân Sách, tôi thấy ông ghi rằng, trong số 41 người ký tên có 26 nhà văn không có chân dung trong tập thơ.
Gay gắt hơn, một nhà văn có hẳn đơn gửi ông Giám đốc NXB Văn học khi đó là nhà thơ Lữ Huy Nguyên.
Văn bản dài, xin trích lược:
…Các anh chắc không thấy rằng xuất bản cuốn sách bẩn thỉu ấy các anh đã vô tình cung cấp cho các phần tử chống Cộng những vũ khí lợi hại chĩa vào Đảng và nhân dân ta. Tất nhiên đội ngũ nhà văn chúng ta phải đón nhận những cú đánh đầu tiên. Vậy thì nó không còn thuộc phạm vi văn học nữa rồi.
Qua công văn xin lỗi của Nhà xuất bản, tôi thấy các anh chưa thấy hết được tội ác của mình, chưa lường hết những hậu quả tai hại mà nó đã và sẽ xảy ra.
Các anh có nhấn mạnh thái độ chính thức của NXB là đã đình chỉ việc phát hành cuốn sách nhơ bẩn đó. Thật quá đơn giản và ngây thơ!
Đây không phải là những sự bông đùa chế giễu vô thưởng vô phạt mà rõ ràng tác giả đã có ý định, có phân biệt có sắp xếp gần giống như một tuyên ngôn chính trị. Đây là một việc làm hoàn toàn có ý thức rất nghiêm chỉnh!
Còn đây là ý kiến Ban Kiểm tra Hội Nhà văn Việt Nam:
Ban kiểm tra Hội đã thu thập tài liệu thu thập dư luận. Trưởng và Phó Ban kiểm tra Hội đã hội ý và có ý kiến như sau:
1. Trong văn học, những ý kiến đánh giá sự nghiệp, tác phẩm, tính cách, cuộc đời… của nhà văn đối với nhau là việc làm bình thường, kể cả việc sử dụng các thể loại từ chính luận đến biếm họa.
Nhà văn Xuân Sách, như mọi người, có cái quyền mô tả chân dung nhà văn bằng thể loại do tác giả lựa chọn và những tác phẩm ấy cũng phải chịu sự thử thách của thời gian và bạn đọc.
Tuy nhiên từ xưa đến nay những thể loại bình luận đánh giá dưới hình thức giai thoại, thơ chân dung, chơi chữ, châm biếm thường chỉ được lưu hành dưới hình thức truyền miệng và được sàng lọc dần. Cái gì hay phản ánh đúng bản chất của sự vật thì còn lại. Điều này đã thành tập quán trong lịch sử nước ta. Trên thế giới thì lại khác, ở những nước phát triển, việc biếm họa chân dung từ nhà văn đến chính khách là việc bình thường.
(…)
Rõ ràng tác giả và nhà xuất bản đã rất thiếu thận trọng trong việc cho ấn hành cuốn CDNV.
Cái hại do thực tế khách quan việc ấn hành cuốn sách trên đã gây tai tiếng không đáng có cho một số nhà văn, gây nghi ngờ phần nào đối với cả một loạt tác phẩm và thậm chí cả một nền văn học gắn với một thời kỳ lịch sử vẻ vang của dân tộc.
Nhưng cũng chưa có căn cứ để kết luận rằng do cuốn sách mà xóa sạch thanh danh nhà văn cũng như thành tích văn học. Những tác giả và tác phẩm một khi đã đứng được trong lịch sử cũng như trong lòng bạn đọc thì dù phê bình có uy lực đến đâu cũng như nghệ thuật châm biếm có cao siêu đến đâu cũng không phủ định được. Huống chi trong tập sách này có hàng loạt bài thơ chưa được thử thách sàng lọc.
Qua hỏi chuyện những nhà văn từng tiếp xúc với tác giả và những người chủ trương xuất bản cuốn sách không ai cho rằng có ý đồ cho cuốn sách ra đời trùng hợp với kỷ niệm 35 năm Hội nhà văn. Đây chỉ là việc tình cờ.
Vì những lý do trên, chúng tôi cho rằng cuốn sách không đến mức có tác hại chính trị.
Chúng tôi đã xử lý như sau:
BCH Hội có ý kiến với Bộ phê bình sự thiếu thận trọng của nhà xuất bản; có ý kiến phê bình với các Hội viên phụ trách NXB. Việc đồng chí GĐ NXB gửi thư xin lỗi với tất cả các nhà văn là cần thiết.
Riêng đối với anh Xuân Sách, BCH Hội gửi một thư phê bình, cho việc in tác phẩm này là có hại, yêu cầu tác giả lắng nghe ý kiến phẫn nộ của một số đồng nghiệp và nên tỏ thái độ đúng đắn với họ.
Đề nghị các hội viên không nên đưa việc này ra thảo luận công khai thu hút sự chú ý của quần chúng có hại nhiều hơn có lợi.
(Viết nhân Đại hội lần thứ 9 Hội Nhà văn Việt Nam)
Trưởng ban kiểm tra Xuân Cang
(Rút trong Di cảo nhà văn Xuân Sách)
Xuân Sách (Tự họa)
Cô giáo làng tôi đã chết rồi
Một đêm ra trận đất bom vùi
Xót xa Đình Bảng người du kích
Đau đớn Bạch Đằng lũ trẻ côi
Đường tới chiến công gân cốt mỏi
Lối vào lửa sởn tóc da mồi
Mặt trời ảm đạm quê hương cũ
Ở một cụm đường rách tả tơi.
Xuân Sách (còn có bút danh Lê Hoài Đăng) tên thật là Ngô Xuân Sách (4/7/1932 - 2/6/2008), quê Trường Giang, Nông Cống, Thanh Hóa, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam.
Xuân Sách từng làm biên tập viên Tạp chí Văn nghệ Quân đội (1960 - 1980), Phó Giám đốc NXB Hà Nội (1981 - 1984), Chủ tịch Hội Văn nghệ tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (1985 - 1995).
Các tác phẩm chính: tập truyện Đội du kích thiếu niên Đình Bảng (1964), Cô giáo làng (1962), Đêm ra trận (1974), Người ơi, người ở lại (1995); Tiểu thuyết Mặt trời quê hương (1971), Phía núi bên kia (1977), Rừng bên sông (1984), Cuộc hôn nhân bị đánh tráo (1991); tập thơ Con suối mặt gương (1974), Nơi đi và đến (1979), Đường xa (1986), Cõi người (1996)...