Hội trường tập trung đông, trời nắng hun nóng cái sân láng xi măng hắt lên như thiêu như đốt. Quân đội đang tiến lên chính quy hiện đại, ăn mặc phải tề chỉnh đầy đủ cân đai bối tử. Đi giầy da, những đôi giầy cao cổ nặng như cùm. Bọn tôi trừ vài trường hợp như Vũ Cao, Nguyễn Khải, có đôi chân quá khổ, cỡ chân chưa có giầy đúng số đều đi dép. Nhưng là những đôi dép có quai hậu ngồi học cũng không được tụt quai.
Điều tôi không ngờ là cụ Đặng Thai Mai cho người gọi tôi đến nhà bảo tôi đọc thơ chân dung cho cụ nghe. Con người nổi tiếng uyên bác thâm trầm ấy, ngồi đặt cằm lên đầu gối cười khùng khục. Đột ngột, cụ ngước cặp mắt tinh anh lên nhìn tôi: “Thế còn Đặng Thai Mai?”.
Xuân Sách
Trong buổi lên lớp căng như thế, Nguyễn Trọng Oánh xé vỏ bao thuốc lá Tam Đảo viết một bài thơ bằng chữ Hán trao cho tôi. Ở Văn nghệ Quân đội, Oánh được gọi là ông Đồ Nghệ giỏi chữ Hán, còn tôi được gọi là Đồ Thanh bởi cũng võ vẽ đôi ba chữ thánh hiền. Oánh bảo tôi dịch bài thơ Oánh vịnh Xuân Thiều. Xuân Thiều cùng lứa tuổi chúng tôi nhưng trông già dặn vì cái đầu hói tóc lưa thưa. Mới in tập truyện ngắn đầu tay Đôi vai và tập tiểu thuyết Chuyển vùng viết về cuộc chiến đấu chống Pháp ở Bình Trị Thiên mà Thiều tham gia.
Tôi thấy bài thơ Oánh viết rất hay và dịch:
Văn nghiệp tiến trình khả điếu quân
Mao đầu tận lạc tự mao luân
Lương kiên mai liễu phong trần lý
Chuyển địa hà thời chuyển đắc ngân
Dịch nghĩa:
Con đường văn nghệ khá thương cho ông
Lông đầu ông đã rụng trơ trụi
Đôi vai lầm lũi trên con đường gió bụi
Chuyển vùng đến bao giờ thì chuyển thành tiền được
Dịch thơ:
Con đường văn nghệ thương ông
Lông đầu rụng hết như lông cái đầu
Đôi vai gánh mãi cũng đau
Chuyển vùng nào nữa làm sao thành tiền
Dịch xong tôi chuyển cho cho anh em đọc. Oánh tỉnh bơ với bộ mặt lạnh lùng cố hữu. Còn nhiều anh phải cố nén cho khỏi bật thành tiếng cười. Nguyễn Minh Châu gục xuống bàn kìm nén đến nỗi mặt đỏ bừng và nước mắt giàn giụa.
Nhà văn Nguyễn Trọng Oánh - người có bài thơ gợi ý cho Xuân Sách làm thơ chân dung
“Còn cụ Nguyễn Tuân, con người vốn thích đùa một cách cao sang, thâm trầm,thích ăn nem rán nóng bỏng thì gắp lên đặt xuốngcái nem nghe thơ chân dung mà phán: “Hóm, cái thằng này hóm!”
Xuân Sách
Tự nhiên trong đầu tôi lóe lên ý nghĩ mà người ta thường gọi là tia chớp. Thơ chân dung! Trong bài thơ của Nguyễn Trọng Oánh phác họa một Xuân Thiều với hình dáng và văn nghiệp bằng cách dùng nghĩa kép của tên tác phẩm Đôi vai. Chuyển vùng.
Và sau chốc lát, tiếp tục trò đùa của Oánh, tôi viết bài thơ về Hồ Phương đang ngồi cạnh tôi. Và bài thơ về một số chân dung nhà văn ra đời. Hồi đó Hồ Phương đã là tác giả in nhiều tác phẩm đã được một số giải thưởng các cuộc thi sáng tác văn học. Tôi dùng tên các tập truyện của anh Trên biển lớn, Xóm mới, Cỏ non. Và tên cái truyện ngắn đầu tay vẫn được nhắc đến Thư nhà. Tôi viết bài thơ ra mẩu giấy:
Trên biển lớn lênh đênh sóng nước
Ngó trông về xóm mới khuất xa
Cỏ non nay chắc đã già
Buồn tênh lại giở thư nhà ra xem
Vang bóng một thời đâu dễ quên Sông Đà cũng muốn đẩy thuyền lên Chén rượu tình rừng cay đắng lắm Tờ hoa lại trót lỡ ưu phiền.
(Thơ chân dung Nguyễn Tuân của Xuân Sách)
Tôi đưa bài thơ cho Nguyễn Khải. Anh đọc xong trên mặt có thoáng chút ngạc nhiên và nghiêm nghị chứ không cười như tôi chờ đợi. Anh bỏ bài thơ vào túi chứ không chuyền cho người khác.
Đến giờ giải lao, chúng tôi ra ngồi chỗ gốc cây sấu già. Nguyễn Khải mới đưa bài thơ cho Hồ Phương đọc. Mặt Hồ Phương hơi tái… Nguyễn Khải nói như cách sỗ sàng của anh:
- Thằng này (chỉ tôi) ghê quá. Không phải trò đùa nữa rồi!
Tôi hơi hoảng nghĩ rằng đó chỉ là trò chơi chữ thông thường. Sau rồi tôi hiểu ngoài cái nghĩa thông thường của bài thơ còn chạm vào tính cách và đánh giá nhà văn. Mà đánh giá nhà văn thì có gì quan trọng hơn tính cách và tác phẩm?
Bài thơ ngụ ý Hồ Phương viết nhiều chăng nữa vẫn không vượt qua được tác phẩm đầu tay…
Trước đấy, khi còn là lính địa phương, cái xã hội nhà văn đối với tôi thiêng liêng và đầy bí ẩn. Đấy là những con người dị biệt rất đáng ngưỡng mộ, rất đáng yêu mến. Dường như họ là siêu tầng lớp trong xã hội. Mỗi hành động, mỗi cử chỉ, lời nói của họ đều có thể thành giai thoại và cả tật xấu nữa dường như cũng đứng ngoài vòng phán xét thông thường. Tóm lại, đó là thế giới đầy hấp dẫn đối với những người say mê văn chương và tấp tễnh mộng viết như tôi. Và tôi may mắn được đi vào cái thế giới mà trước kia tôi mơ ước. Điều tôi nhận ra là ngoài cái phần tôi hiểu được trước kia cái thế giới nhà văn còn nhiều chuyện khác. Đấy là cái mặt đời thường, cái mặt rất chúng sinh, và chúng cũng góp phần quan trọng làm nên các tác phẩm và tính cách nhà văn.
GS Đặng Thai Mai
Vì vậy, chân dung của họ không thể bỏ qua. Hơn nữa, nếu “vẽ” được chính xác những bức chân dung đó thì bộ mặt xã hội của thời đại họ đang sống, đang viết cũng qua đó mà hiện lên. Có thể tôi nghĩ, không có tầng lớp nào hơn các nhà văn, thể hiện rõ nhất bộ mặt tinh thần của dân tộc qua từng giai đoạn (Xuân Sách nhấn mạnh - người viết).
Những điều này tôi nhận ra sau một thời gian dài khi những bài thơ chân dung lần lượt ra đời được phổ biến một cách không chính thức nhưng sâu rộng dai dẳng vượt cả mong muốn của tôi.
Cũng chính các nhà văn giúp tôi nhiều trong sáng tác cũng như phổ biến các bài thơ. Bởi khi nhận xét về tính cách con người, tính cách nhà văn thì không ai sắc sảo bằng chính nhà văn.
Người giúp tôi nhiều nhất là anh Nguyễn Khải. Anh có mối quan hệ rộng rãi trong giới, có lối nhận xét rất sắc sảo, chính xác dù có đôi lúc cực đoan. Anh không mấy thích thơ nhưng anh lại thích những chân dung nhà văn. Anh có nói đại ý là các nhà văn chúng ta quen đánh giá, nhận xét mọi tầng lớp trong xã hội thì cũng phải tự đánh giá giới mình cũng đều có cái xấu cái tốt như ai (Xuân Sách nhấn mạnh - người viết).
Về sau thêm Vương Trí Nhàn về Văn nghệ Quân đội. Nhà phê bình văn học trẻ tuổi này hết sức cổ xúy tôi, đôi khi anh còn thách đố. Có những hôm Nhàn mua sẵn vài điếu thuốc lá lẻ, vài cái kẹo lạc, một ấm trà ngon rồi thách thức tôi viết ngay tại chỗ. Và đã có nhiều bài thơ ra đời như thế. Nhàn nói: “Những bài thơ này ông Sách viết ra khi có con quỷ ám vào ông ấy”. Bởi Nhàn đánh giá tôi có giọng điệu khác hẳn trong những sáng tác không phải thơ chân dung. Nhàn rất thuộc thơ và khi bài thơ tôi vừa làm xong thường là anh là người phổ biến rộng rãi. Một số anh em trẻ khác như Định Nguyễn (nhà phê bình tài hoa công tác ở NXB Thanh Niên. Rất hay rượu. Tiếc mất sớm - người viết), Trần Hoàng Bách thường đem những bài thơ đi phổ biến để được chiêu đãi… bia hơi!
Tất nhiên, những bài thơ đó được phổ biến rộng rãi trong giới. Lúc đầu còn kín đáo, nhưng dần dần thành công khai và thành một tiết mục không thể thiếu trong những buổi liên hoan của anh em văn nghệ. Có một buổi khá đông đủ các nhà văn, khi vào tiệc rượu, mọi người yêu cầu tôi đọc thơ về các nhà văn. Trong không khí như vậy thì dù các anh các chị ấy có giận cũng cười xòa làm vui. Tôi thấy mình được làm trò vui cho mọi người cũng hay chứ sao nữa. Tôi nhớ sau bữa vui, anh Nguyễn Đình Thi có nói đại ý nên đem cái tài đó làm những việc có ích hơn là châm chọc nhau. Ngay đó một anh rỉ tai tôi châm chọc cũng cần có tài và có ích lắm chứ.
Nhà văn Nguyễn Tuân
Những bài thơ cũng được lan truyền trong nhiều giới khác. Hồi đó, tướng Lê Quang Đạo là Phó Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị, cấp trên của giới văn nghệ sĩ trong quân đội. Ông rất thích những bài thơ chân dung. Thường trong giờ nghỉ những buổi họp với giới văn nghệ sĩ, ông đề nghị tôi đọc thơ ông nghe. Sự thích thú tuy có tính cá nhân nhưng lại rất hay cho tôi. Tôi cũng nhận được những phản ứng khác nhau có khi khen quá lời, có khi bực tức.
…Tôi không nghĩ mình đứng ngoài cuộc để phán xét muốn làm cặp mắt thứ hai. Tôi vốn kính phục tài thơ Chế Lan Viên nhưng bài thơ tôi viết về ông lại nói khía cạnh khác. Mỗi lần gặp lại tôi, ông lại tỏ ra rất thân thiện. Điều đó làm tôi rất bối rối. Phải chăng ông đã hiểu điều gì đó về ông, về tôi? Lúc ông Hoài Thanh già yếu phải vào bệnh viện, tôi đến thăm ông. Ông không giận tôi nữa, còn cho tôi là người có tình và ông thấy những gì tôi viết về ông có phần đúng. Ông đề nghị chữa một chữ trong bài thơ. Khi ông mất, tôi đi viếng. Nhìn khuôn mặt ông qua tấm kính và các con ông òa khóc, tôi bỗng thấy mình như người có tội.
Một lần gặp Xuân Diệu trong quán bia hơi, tôi mang cốc bia đến chúc mừng ông vừa được bầu làm Viện sĩ Hàn lâm Nghệ thuật CHDC Đức. Ông chạm cốc chúc mừng họ Ngô nhà ta, những bài thơ của cậu đã đi vào cõi bất tử.
Điều tôi không ngờ là cụ Đặng Thai Mai cho người gọi tôi đến nhà bảo tôi đọc thơ chân dung cho cụ nghe. Con người nổi tiếng uyên bác thâm trầm ấy, ngồi đặt cằm lên đầu gối cười khùng khục. Đột ngột, cụ ngước cặp mắt tinh anh lên nhìn tôi: “Thế còn Đặng Thai Mai?”. Tôi lúng túng: “Viết về bác rất khó, cháu đang suy nghĩ, thưa bác”. Dường như ông cụ không tin lời tôi. Ít lâu sau, cụ lại gọi đến: “Anh viết về tôi rồi chứ?”. Trước tôi chỉ nghĩ cụ không để ý đến cái trò chơi chữ ngông nghênh này, hóa ra cụ quan tâm thật sự khiến tôi vừa cảm động vừa thích thú. Nhưng biết sao được, viết về cụ thật là khó và đến nay tôi vẫn chưa viết được.
Nói về đồng nghiệp cũng là nói về mình. Cái hay cái dở của một người cũng là của một thời. Câu thơ Từ thuở tóc xanh đi vỡ đất/Đến bạc đầu sỏi đá chửa thành cơm đâu chỉ số phận của một nhà thơ. Hơn ai hết, tôi nghĩ nhà văn là đại diện của một thời, là lương tri của thời đại. Đã đành khó ai vượt được thời đại mình đang sống, không dễ nói hết, nói công khai những điều suy nghĩ. Nhưng cũng thật đau lòng, xấu hổ khi những nhà văn bán rẻ lương tâm, cong lưng quỳ gối trước quyền uy danh lợi. Có lẽ đó là động cơ đã thúc đẩy tôi viết nếu có nói quá cũng là điều dễ hiểu. Cái con quỷ ám nếu có cũng là sản phẩm của những cảm xúc ấy, nỗi đau chung ấy. Nhiều nghịch lý vốn tồn tại trong cuộc đời cũng như trong nghệ thuật. Tiếng cười nhiều khi xuất phát từ nỗi đau.
Toàn bộ kỳ 2 này được rút từ Di cảo nhà văn Xuân Sách
(Xuân Ba chú giải)