Với đồng bào dân tộc Cor, cây Nêu dùng để buộc trâu trong lễ đâm trâu hiến tế đất trời; bộ Gu là biểu tượng, sợi dây tâm linh nối người sống với thần linh, ông bà, tổ tiên ở thế giới bên kia... Hàng năm vào độ thu hoạch lúa mùa xong người Cor tổ chức lễ hội truyền thống ăn mừng lúa mới, ăn mừng nhà mới, ăn trâu huê, cầu cho dân làng bình yên, ấm no. Khi tổ chức các lễ hội, nhất là dịp ăn trâu huê, người Cor đều dựng cây Nêu.
Cây Nêu phải là cây gỗ chò - loài cây biểu tượng sức mạnh cứng cáp, dẻo dai. Cây chò được chọn không bị sâu đục, không bị dây leo bò quanh, đường kính khoảng 3 gang tay, dài 5-8m. Dân làng đục đẽo, trang trí cây chò thành ba phần, với nét chạm trổ khác nhau. Phần quan trọng nhất ở giữa, với một vòng tròn màu đỏ biểu tượng cho mặt trời, các vòng đen nhỏ hơn biểu tượng của mặt trăng. Vào buổi sáng của ngày được chọn, dân làng tập trung để thực hiện nghi lễ dựng Nêu. Tổ chức việc này là các già làng, người có uy tín. Xung quanh, dân làng đánh cồng chiêng, nhảy múa, báo tin với đất trời, thần linh.
Già làng Trần Văn Hành (thôn 2a, xã Trà Kót, huyện Bắc Trà My) cho biết: Người Cor xem cây Nêu là tâm điểm cúng tế ở ngoài trời. Còn bộ Gu thường làm bằng gỗ là tâm điểm cúng tế ở trong nhà. Cây Nêu truyền thống của người Cor có 3 loại: cây Nêu Ô zô cúng giỗ ông bà tổ tiên; cây Nêu Ô-rát ăn trâu lá, cúng các vị thần sông, thần suối, thần núi… và cây Nêu Ô-cờ-trấu ăn trâu huê, cúng thần trời, thần đất, thần nước… Mỗi cây Nêu hoàn thành có 3 phần chính gồm: đỉnh, thân (với các Gu, mâm cúng, chuỗi hạt cườm) và phần gốc có nài cột trâu. Các phần này cơ bản giống nhau về hoa văn, họa tiết trang trí, chỉ khác nhau phần linh vật theo mục đích của lễ cúng. Trong đó, ăn trâu huê là lễ hội lớn nhất của người Cor nên cây Nêu Ô-cờ-trấu cho lễ này quy mô nhất, trang trí cầu kỳ, tốn kém thời gian, vật liệu nhiều nhất.
Nghi lễ dựng cây Nêu của dân tộc Cor
Cũng theo già Hành, nghi lễ cúng dựng nêu được người Cor thực hiện 2 lần. Lần đầu, người Cor cúng sản vật và con vật sống như gạo nếp, gà, heo để kính báo ông bà tổ tiên và các vị thần về dự. Kết thúc nghi lễ cúng lần đầu, người Cor tiến hành dựng cây Nêu đồng thời giết thịt các con vật sống, nấu chín và cúng tiếp một lần nữa để ông bà, tổ tiên thần linh cùng hưởng và thiết đãi dân làng, khách quý.
Còn về bộ Gu, theo ông Dương Lai, Phó GĐ Trung tâm VHTT huyện Bắc Trà My, là một hiện tượng văn hóa riêng của dân tộc Cor. Người Cor treo các Gu trong nhà làm nơi thờ cúng thần linh, cũng như bàn thờ, trong nhà của người Kinh.
Cây Nêu của dân tộc Cor ở Bắc Trà My
Người Cor có bốn loại Gu gỗ rất độc đáo: Gu Bla treo giữa nhà; Gu Mók treo ở cửa ra vào nhà; Gu MóK-Tum treo ở cửa ra vào bếp và Gu Tum treo ở giữa bếp. Trong đó, Gu Bla được trang trí cầu kỳ, công phu nhất, thường có các linh vật và muông thú. Riêng Gu Bla được chia thành 2 loại là Gu trống và Gu mái, tiếng Cor gọi là Gu Pô và Gu Pi. Mỗi tấm, nhánh của Gu đều là những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc của những nghệ nhân người Cor khéo tay, mô phỏng, tái hiện cuộc sống đời thường nơi người Cor sinh sống; quan niệm của họ về thần linh, vũ trụ, tín ngưỡng, niềm tin... Trước khi treo các bộ Gu, người Cor cũng thực hiện các nghi lễ tâm linh như cúng dựng cây Nêu. Ngoài treo ở trong nhà, các bộ Gu còn được tái hiện, treo trang trí làm điểm tọa lạc để thờ các thần linh trên cây Nêu ở ngoài trời.
Ông Trần Anh Tuấn, Chủ tịch UBND huyện Bắc Trà My, cho biết: Nghi lễ dựng cây Nêu và bộ Gu của dân tộc Cor được bảo tồn, đến ngày nay là cả một quá trình gian nan, dày công. Việc công nhận nghi thức lễ dựng cây Nêu, bộ Gu người Cor là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là sự ghi nhận kịp thời, xứng đáng đối với cộng đồng người Cor. Lần đầu tiên một tộc người thiểu số ở địa phương có vinh dự lớn này.